Schmukuyama, Trukuyama. Anh ta có vẻ sâu sắc và uyên bác, việc cố gắng
tập trung khiến bạn không còn nhớ phương pháp của anh ta là “hậu-
Marxist”, “hậu biện chứng” hay hậu cái gì đó cũng được. Và bạn nhận ra
phần lớn những gì anh ta nói đều chỉ dựa trên ảo giác! Nhưng điều này
cũng không tạo ra sự khác biệt nào: vì đã đầu tư cho nó nhiều đến nỗi, nếu
bị chất vấn về phương pháp của mình, anh ta sẽ quẳng cho bạn hàng đống
tên gọi khác nữa.
Có thể dễ dàng để tránh nhìn vào nghĩa trang khi dựng lên lý thuyết về
lịch sử. Tuy nhiên, đây không chỉ là vấn đề về lịch sử, mà về cách chúng ta
xây dựng ví dụ mẫu và thu thập bằng chứng trong mọi lĩnh vực. Chúng ta
có thể gọi sự bóp méo này là một thiên kiến, nghĩa là sự khác nhau giữa
những gì bạn nhìn thấy và những gì hiện hữu. Khi nói đến thiên kiến, tôi
muốn ám chỉ một lỗi có tính hệ thống - lỗi này cho thấy ảnh hưởng từ một
hiện tượng thường tích cực hơn hay tiêu cực hơn bản chất thật sự của nó,
cũng giống như một cái cân chạy sai mà theo đó, trọng lượng của bạn có
thể thừa hoặc thiếu đi vài cân, hoặc trong một đoạn phim nào đấy, vòng eo
của bạn đột nhiên to hơn đôi chút. Thiên kiến này được nhiều trường phái
khám phá lại trong thế kỷ qua, nhưng thường bị lãng quên nhanh chóng
(giống như nghiên cứu của Cicero). Vì những người sùng tín bị chết đuối
không thể viết lại trải nghiệm của mình (còn sống để làm điều này vẫn tốt
hơn), nên những con người hay ý tưởng bại trận ấy vẫn nằm lại cùng lịch
sử. Thật lạ thường là các sử gia và những học giả khác trong lĩnh vực
nghiên cứu khoa học nhân văn, những người lẽ ra cần phải hiểu rõ bằng
chứng thầm lặng nhất thì lại chẳng quan tâm gì đến nó (tôi nói sau khi đã
nghiên cứu kỹ). Còn đối với báo giới, hãy quên chuyện này đi! Họ là lớp
“đạo diễn” chuyên sản sinh ra sự bóp méo.
Thuật ngữ thiên kiến còn thể hiện bản chất định lượng tiềm tàng của điều
kiện đó. Bạn có thể tính toán và hiệu chỉnh sự bóp méo đó bằng cách xem
xét cả người chết lẫn những người đang sống, thay vì chỉ mỗi những người
còn sống.
Bằng chứng thầm lặng là thứ mà các biến cố dùng để che đậy tính ngẫu
nhiên của chúng, đặc biệt là tính ngẫu nhiên mang đặc điểm Thiên Nga
