cách trực tiếp là tìm kiếm những trường hợp nào chứng minh quy tắc đó
đúng, hoặc theo cách gián tiếp là tập trung vào những trường hợp chứng
minh quy tắc đó sai. Như chúng ta đã thấy, những ví dụ mang tính bác bỏ
luôn có sức thuyết phục hơn rất nhiều trong quá trình chứng minh sự thật
Tuy nhiên, chúng ta thường có xu hướng thờ ơ với đặc tính này.
Thí nghiệm đầu tiên mà tôi biết có liên quan đến hiện tượng này đã được
thực hiện bởi nhà tâm lý học P.C Wason. Ông cho các đối tượng tham gia
thí nghiệm xem một dãy số gồm 2, 4, 6 và yêu cầu họ cố gắng đoán xem
quy luật nào tạo nên dãy số đó. Phương pháp suy đoán của họ là tạo ra các
dãy số gồm ba chữ số, mà theo đó người thực hiện thí nghiệm sẽ trả lời
“đúng” hoặc “sai” tùy vào mức độ phù hợp của những dãy số mới đó với
quy luật chung. Một khi đã tự tin với lài giải của mình, các đối tượng tham
gia thí nghiệm sẽ bắt đầu hình thành quy luật. (Xin lưu ý, thí nghiệm này
cũng có nhiều nét tương đồng với nội dung thảo luận trong Chương 1 về
cách tự thể hiện của lịch sử giả định rằng lịch sử được hình thành từ một
lôgic nào đó, chúng ta chỉ nhìn thấy các sự kiện chứ không thấy được quy
tắc, nhưng cần phải đoán ra cơ chế hoạt động của nó). Và quy tắc chính là
“các số xếp theo thứ tự tăng dần”, chỉ có thế thôi. Rất ít đối tượng tham gia
thí nghiệm phát hiện ra quy tắc này bởi để làm được như thế, họ phải đưa ra
một dãy số theo thứ tự giảm dần (mà người thực hiện thí nghiệm sẽ cho là
“sai”). Wason nhận thấy các đối tượng tham gia thí nghiệm đều nghĩ ra một
quy tắc riêng nhưng lại cung cấp cho ông những ví dụ nhằm chứng minh
cho quy tắc ấy thay vì tìm cách tạo ra các dãy số trái với nó. Các đối tượng
này chỉ cố tìm cách chứng minh những quy tắc mà mình đã nghĩ ra.
Thí nghiệm này đã truyền cảm hứng cho hàng loạt thí nghiệm tương tự,
trong đó có ví dụ sau: Các đối tượng tham gia được yêu cầu tìm ra những
câu hỏi để xác định người đó có hướng ngoại hay không, cứ cho đây là một
dạng thí nghiệm khác cũng được. Và kết quả cho thấy các đối tượng tham
gia chủ yếu đưa ra những câu hỏi với câu trả lời “có/vâng” để củng cố cho
giả thuyết ban đầu.
Tuy nhiên, cũng có những trường hợp ngoại lệ. Đó là sự xuất hiện của
các đại kiện tướng cờ vua - những người đã được chứng minh là thật sự tập
