V. Trích bút ký “Đứa con phù sa” của Hoàng Phủ Ngọc Tường để thay
lời kết:
…Tôi có đi thăm mộ cụ Hoàng Diệu ở giữa cánh đồng xuân đài.Mộ không
bề thế như tôi tưởng,còn quá nhỏ so với lăng mộ của những viên quan lớn
vô tích sự trên triều đình Huế mà tôi vẫn thường thấy. Mộ là một nắm vôi
khô nằm vùi giữa đồng cỏ voi, xa khu dân cư nên trong chiến tranh thoát
khỏi bị xe Mỹ càn ủi.
Đúng một trăm năm sau ngày Hoàng Diệu tuẫn tiết, xã đã trùng tu lại nơi
yên nghỉ của cụ, quy cách khiêm tốn như nó vốn thế. Tường lăng sơn trắng
phơn phớt hồng nỗi lên màu lá xanh, bát ngát và trong sáng, đúng là giấc
ngủ của người anh hùng.
Người sinh ra ở gò nổi để chết dưới chân thành Hà Nội, xương thịt trở về
với đất làng mà chính khí vang động sử sách,“trời cao bể rộng đất dày-núi
Nùng sông Nhị chốn này làm ghi”.
Trước mặt người ta đọc thấy cặp câu đối viếng của Tôn Thất Thuyết: “nhất
tử thành danh, tự cổ anh hùng phi sở nguyện- bình sinh trung nghĩa, đương
niên đại cuộc khả vô tâm” (lấy cái chết để thành tên tuổi, xưa nay người
anh hùng đâu muốn thế- một thời trung nghĩa lòng không thể hổ thẹn khi
nhìn đai cuộc ngày nay)…
Hồi nhỏ nhà nghèo, mẹ chăn tằm dệt lụa nuôi con ăn học. Hoàng Diệu lớn
lên bằng tuổi trẻ gian khổ ở làng quê, buổi sáng sớm đi học chỉ súc miệng
và nhịn đói, trưa về ăn một chén bắp nấu đậu, đến tối cả nhà chia mỗi
người một bát cơm .
Ngày nghe tin chồng tuẫn tiết, bà Hoàng Diệu đang cuốc cỏ lá de, ngất xỉu
ngay trên bờ ruộng.
