người hiểu biết, những giáo viên giỏi và những thư viện mênh mông, tôi
cảm thấy sự thật là kể cả ở thời Plato hay Cicero hay Papinian, chưa từng có
điều kiện học tập thuận lợi như chúng ta thấy lúc này”.
[121]
Một vòng quay tri thức đã bắt đầu lăn bánh. Sự sẵn có của sách khơi dậy
nhu cầu văn chương của công chúng, và sự mở rộng của văn chương lại
kích thích thêm nhu cầu về sách. Ngành in nở rộ. Cuối thế kỷ XV, gần 250
thành phố ở châu Âu đã có xưởng in với số lượng sách xuất bản lên tới 12
triệu cuốn. Thế kỷ XVII chứng kiến bước nhảy của công nghệ in của
Gutenberg từ châu Âu sang châu Á, Trung Đông, và châu Mỹ khi người
Tây Ban Nha lập nhà máy in ở thành phố Mexico năm 1539. Tới đầu thế kỷ
XVII, phương pháp in nổi có ở mọi nơi, in sách, báo, tạp chí khoa học, và
các loại tập san định kỳ khác. Sự đơm hoa kết trái đầu tiên của văn học in
xuất hiện với những kiệt tác của Shakespeare, Cervantes, Molière, và
Milton, đó là chưa nói tới Bacon và Descartes, góp phần vào phòng chứa
của các hiệu sách và thư viện của các độc giả.
Không chỉ những tác phẩm đương thời được xuất bản. Với mong muốn đáp
ứng nhu cầu của công chúng với chất liệu sách rẻ tiền, các nhà in đã cho ra
đời nhiều ấn bản của sách kinh điển bằng cả tiếng Hy Lạp lẫn La tin nguyên
gốc và bằng bản dịch. Dù hầu hết nhà in đều có động cơ thu lợi nhuận, việc
phân phối văn tự cổ đã giúp mang lại chiều sâu tri thức và tính liên tục lịch
sử cho văn hóa đọc sách đang dần chiếm vị trí trung tâm. Eisenstein nhận
xét rằng việc các nhà in “sao chép những cuốn sách cũ kỹ” có thể đang làm
đầy túi họ, nhưng đồng thời họ cũng đem lại cho người đọc “một bữa
ăngiàu dinh dưỡng và phong phú hơn so với những gì người chép chữ mang
lại”.
[122]
Có những trí óc cao siêu, cũng có những trí óc thấp hèn. Tiểu thuyết hào
nhoáng, lý thuyết suông, báo lá cải, giấy tờ tuyên truyền và dĩ nhiên cả văn
hóa phẩm khiêu dâm đổ vào thị trường và tìm được những khách hàng vồ
vập ở khắp chốn trong xã hội. Theo lời nhận xét năm 1660 của nhân viên
