như luận lý và kết luận. Ta còn nhớ Kant định nghĩa “trí năng là khả năng
phán đoán”. Nay với định nghĩa “lý trí là khả năng kết luận”, ta thấy sự
khác biệt trời bể giữa hai khả năng đó.
Triết gia đã dùng kết luận nhiều nhất là Descartes, và ông cũng là triết gia
duy tâm nhất. Triết gia của Cogito đã dùng luận lý để chứng minh có linh
hồn và bản tính suy tưởng của nó: JE PENSE DONC JE SUIS. Tôi suy
tưởng vậy tôi hiện hữu. Chữ “vậy” là danh từ của kết luận. Ta biết Kant đã
trả lời Descartes: hiện hữu không phải là một quan niệm, nên nó không thể
do luận lý mà có được. Luận lý chỉ nói “phải có” (phải như thế này, phải
như thế kia mới hợp lý). Và nói phải có, tức là chưa có. Và vô số cái hợp lý
mà có thấy có đâu? Cho nên luận lý và kết luận chỉ nằm trong lãnh vực
thuần lý, không đạt tới lãnh vực thực tại và thực nghiệm. Kant đã chỉ trích
và nói câu nền tảng của triết Descartes (je pense donc je suis) là không đúng
sự thực. Khi tôi ý thức về sinh hoạt suy tưởng của tôi là một sinh hoạt trong
thời gian, thì tôi chỉ ý thức về sinh hoạt thường nghiệm của tôi thôi, chứ
đâu có ý thức về bản chất của linh hồn như Descartes nghĩ? Bởi vậy, Kant
đảo ngược câu của Descartes như sau, và ông bảo như vậy mới đúng sự
thực: ‘Ý thức thường nghiệm của tôi về hiện hữu của tôi chứng minh có
những vật thể ở ngoài tôi, nơi không gian”
. Thế là thay vì “Je pense
donc je suis” nay chúng ta có “Je pense, donc les choses sont dans le
monde” (Cogito, ergores sunt in mundo): Tôi suy tưởng, vậy có vạn vật hiện
hữu trong vũ trụ. Nói thế nghĩa là: tôi ý thức về hiện hữu, mà ý thức này chỉ
cho tôi tri thức những gì khả giác, cho nên ý thức đó chỉ chứng minh rằng
có những sự vật trong không gian gồm cả tôi xét như tôi là một sinh hoạt tại
thế. Ý thức đó không cho biết gì về tôi xét như tôi là một bản thể tinh thần,
vì như Kant đã chứng minh trên kia, “ý thức về mình chưa phải và không
phải là tri thức về mình”.
Có bao nhiêu ý tưởng siêu nghiệm ? Kant trả lời: “Tất cả các quan niệm
thuần túy nói chung đều lo cho nhất thể tính tổng hợp của các biểu tượng ;
riêng các quan niệm của lý trí thuần túy (tức các ý tưởng) thì lo làm cái
nhất thể tính tổng hợp tuyệt đối của tất cả các điều kiện nói chung. Bởi thế,
