Khác một điều là những nguyên điển hình (archétypes) của Platon là những
vật tự thân, còn những quan niệm của Kant lại chỉ là những luật lệ hành
động của trí năng thôi: nói cách khác, những nguyên điển hình của Platon là
khuôn thước tri thức đặt nơi sự vật, còn các phạm trù của Kant lại là những
khuôn thước tri thức đặt nơi chủ thể tri thức. Ý nghĩa chữ phạm trù là thế.
Trước khi tiến sang phần Diễn dịch siêu nghiệm (Déduction
transcendantale), tưởng nên ghi nhớ mấy điểm quan trọng sau đây về phạm
trù: 1) Kant nhấn mạnh về khả năng tổng hợp của trí năng: không có sự
tổng hợp này, thì không thể có tri thức được, vì bản chất của cảm giác là
hỗn mang (divers), và chỉ mình trí năng mới có khả năng thu tập tất cả
những cái vụn vặt và hỗn mang đó lại thành một đối tượng duy nhất của tri
thức. Như vậy trí năng đóng vai trò cơ cấu trong việc tri thức. Khả năng
tổng hợp này của trí năng được Kant gọi là “tổng hợp thuần túy” (synthèse
pure), để phân biệt với những tổng hợp thường nghiệm là những tổng hợp
ta thực hiện khi có tri giác thực sự - 2) “Chức vụ của trí năng là duy nhất
hóa những biểu tượng trong mỗi câu phán đoán của ta, và cũng chính trí
năng mang lại cái duy nhất cho những biểu tượng nơi mỗi trực giác của ta:
tính chất duy nhất này, chính là quan niệm thuần túy của trí năng”
. Như
vậy phạm trù là cái thể hiện sự duy nhất cho những gì là hỗn mang nơi trực
giác của ta. Nhân đó người ta có thể ví những phạm trù của Kant như những
chiếc khuôn của nhà làm bánh: với cái khuôn bánh con Rồng chẳng hạn, thì
nắm bột hỗn mang kia sẽ được đúc lại thành một chiếc bánh duy nhất, có
hình nhất định.
Đối với Kant, phạm trù là cái gì uyên nguyên, ở chỗ khỏi phát ra tri thức
con người. Thoạt bàn về tri thức, ông đã bàn ngay đến các phạm trù, vì ông
coi đó là những điều kiện để ta có thể có tri thức, và cũng là những hình
thức nhất định phải có của tri thức ta. Tóm lại, phạm trù là nguyên khởi của
tri thức. Nhân đó, khi diễn giải tư tưởng triết học Kant, nhiều học giả đã nói
một cách hài hước cho dễ nhớ: “Từ khởi thủy đã có phạm trù” (Au
commencement étaient les catégories).
* * *
