nếu còn muốn ra ngoài biên giói, ra tận lãnh vực siêu việt, thì sự quá đà
càng rõ rệt
2) Nếu ta áp dụng đứng đắn nguyên tắc nhân quả, hay nguyên lý túc lý,
thì ta đạt được Hữu thể tối cao,nhưng khi đó Ngài không siêu việt chút nào:
trái lại, ta vẫn ngầm coi Ngài là “một đốt xích (un chainon) của chuỗi hiện
tượng” mặc dầu là đốt xích đầu. Còn như muốn bảo toàn tính chất siêu việt
của Ngài, thì nguyên lý nhân quả tỏ ra mâu thuẫn, đầu Ngô mình Sở, đầu
khả nghiệm mà đuôi lại siêu việt
C. LUẬN CỨ NHIÊN THẦN HỌC VÀ PHÊ BÌNH CỦA KANT
Trước khi trình bày những lý chứng của luận cứ này, Kant viết: “Đây là
một lý chứng đáng ta nhắc đến với cả lòng kính phục. Đây là lý chứng kỳ
cựu nhất, rõ ràng nhất và xứng hợp với lý trí ta hơn cả”
. Ai cũng biết
đây là luận cứ dựa trên trật tự của vạn vật trong vũ trụ. Người ta trình bày
nó như sau: Ta thấy nơi vạn vật trong vũ trụ có một trật tự rõ ràng, một trật
tự khôn khéo vô cùng. Giữa thiên hình vạn trạng của vạn vật có một hòa
điệu, mỗi vật, dầu là vô tri vô giác, cũng tuần hành theo những luật nhất
định, và tất cả vạn vật làm nên một sự an bài kỳ diệu và tốt lành. Vậy nhất
thiết phải có một Vị khôn ngoan thượng trí điều hành vũ trụ.
Kant đã không phê bình luận cứ này một cách tỉ mỉ và dài dòng như hai
luận cứ trên, có lẽ ông sợ nhắc đi nhắc lại những điều đã nói rồi. Nên ông
chỉ đưa ra 3 nhận xét:
1) Khi ta nói tới Vị vô cùng thông minh và thượng trí, thì “những danh từ
này không mang lại cho ta một quan niệm rõ ràng và xác định nào hết, nên
không cho tri thức gì về Ngài”. Nghĩa là quan niệm ta có về Vị thượng trí là
một quan niệm tiêu cực, không rõ ràng vì không có nội dung xác định.
2) Cùng lắm luận cứ này bắt ta phải công nhận một kiến trúc sư của vũ
trụ thôi, chứ không dẫn ta tới một vị Sáng tạo vũ trụ: có thể Ngài đã an bài
và sắp xếp những dữ kiện đã có sẵn làm nên một trật tự đẹp đẽ như ta thấy.
Y nghĩa của trật tự vũ trụ chỉ cho phép kết luận có bấy nhiêu thôi, còn như
muốn đi xa hơn, tức đi tới chỗ chứng minh của một Thượng Đế sáng tạo,
