nghiệm, mở ra cho việc cách tân những nghiên cứu thần học chỉ mới là điều tiên
khởi: vấn đề tối hậu là cách tân xã hội Cơ đốc giáo "bằng khoa học và minh trí".
Về những nguyên nhân tổng quát của sai lầm nơi con người
Trong bộ Compendium studii Theologiae, việc phê bình truyền thống được thay
thế bởi một cách nhìn bi quan về lịch sử tư tưởng và tín ngưỡng, có dáng dấp của
một tuyên ngôn phản kháng uy quyền.
Thật là vô ích khi tìm cách thuyết phục bất kỳ ai chừng nào người ta chưa trục
xuất dứt khoát những nguyên nhân tổng quát và riêng biệt của sự dốt nát và lầm
lẫn nơi con người. Ở đây, để chỉ nói đến tính ma mãnh và độc hại của những
nguyên nhân gây chướng ngại cho việc nhìn thấy sự thật: những tấm gương tiêu
biểu mà thế giá khá là mong manh hay chẳng xứng với tên gọi; sức nặng của thói
quen; cái lương thức được thổi phồng của đám đông không kinh nghiệm. Chướng
ngại đầu tiên dẫn đến sai lầm; chướng ngại thứ nhì làm tê liệt, còn chướng ngại
thứ ba khiến ta yên lòng một cách không đáng.
Đừng bao giờ chấp nhận thế giá (l’autorité) mà không xem xét, phân biệt kỹ
càng. Chính tôn sư Aristote cũng khuyến khích chúng ta có tinh thần phê phán
khi ông viết trong quyển Đạo đức học cho Nicomaque: "Cả chân lý và tình bạn
đều đáng quý đối với chúng ta nhưng bổn phận thiêng liêng của con người là phải
dành sự ưu ái cho chân lý." Cùng ý đó, trong quyển Cuộc đời Aristote (Aristotelis
Vita) có kể lại rằng Platon đã từng nói: "Tôi là bạn của Socrate, nhưng lại càng là
bạn của chân lý hơn", một câu nói mà Aristote đến lượt mình lại đem áp dụng đối
với Platon.
Thực thế, khi xem xét tất cả những chứng từ chống lại ba nguyên nhân của sai
lầm, do các hiền nhân cũng như do các Giáo phụ đem lại, tôi thật ngạc nhiên khi
thấy rằng, để đi đến cùng một kết luận, người ta lại dùng ba thứ lập luận rất là tà
nguỵ như: "Về điều đó có nhiều thí dụ tiêu biểu lắm", hay "thói quen thường vẫn
thế", hay "đó là thông lệ xưa nay" hoặc là "ai cũng nghĩ vậy, thế thì ta chớ nên
nghĩ khác đi, mà bị cho là người lập dị"…
Bởi chúng ta biết rằng, những tiền đề kiểu đó người ta có thể thiết lập kết luận
kiểu này hay là kết luận ngược lại, và ngay cả có thể trực tiếp chứng minh bất cứ
