trộn với dư luận, mê hoặc và thuyết phục nó, và bằng ma thuật riêng của mình,
thay đổi những tư thế của nó. Từ ma thuật và phép phù thuỷ là hai thứ nghệ thuật
(1) đã sản sinh ra trong tâm hồn những sai lầm và trong dư luận những trò lừa
bịp.
Có khá đông người, về nhiều đề tài, đã thuyết phục và còn thuyết phục nhiều
người khác bởi sự hư cấu của một diễn từ dối trá. Bởi vì nếu tất cả mọi người vẫn
giữ lại trong ký ức của họ diễn tiến của tất cả những gì đã xảy ra, nếu như họ biết
tất cả mọi biến cố hiện tại và dự đoán được những biến cố tương lai, thì diễn từ sẽ
không có được sức mạnh đến thế; nhưng khi người ta không giữ được ký ức từ dĩ
vãng, chẳng có tầm nhìn về hiện tại, cũng chẳng thể nào dự đoán tương lai, thì
người ta trở nên dễ dãi. Đó là lý do tại sao, trong phần lớn thời gian, đa số người
ta giao tâm hồn mình cho những lời khuyên của dư luận - Nhưng dư luận luôn bất
trắc và bất định và khiến cho những ai theo nó phải nhắm mắt đưa chân có bận
liều…
Vậy thì, lý do nào ngăn cản Hélène không rơi vào sự mê hoặc khi được nghe lời
ca tụng của Paris đối với nhan sắc tuyệt trần của nàng? Điều đó cũng chẳng khác
việc nàng bị bắt cóc và cưỡng bách… Bởi vì diễn từ thuyết phục đã cưỡng bách
tâm hồn mà nó thuyết phục phải tin vào diễn từ cũng như chấp thuận những hành
vi mà nó phạm phải. Vậy thì chính tác giả của sự thuyết phục, với tính cách là
nguyên nhân của sự cưỡng bách, mới là thủ phạm; nhưng tâm hồn đã chịu sự
thuyết phục cũng chịu sự cưỡng bách của diễn từ (2), như vậy là phải chăng
người ta đã kết tội nó một cách thiếu cơ sở?
Ta phải ý thức rằng sự thuyết phục, trong khi thêm sức nặng vào diễn từ, còn ghi
khắc sâu vào trong tâm hồn tất cả những gì nó muốn. Trước tiên, chúng ta hãy
xem xét diễn từ của các nhà thiên văn_ khí tượng học (3): trong khi phá huỷ một
dư luận và kích phát một dư luận khác để thay thế, họ làm xuất hiện trước mắt dư
luận những cái vô hình, không thể tin nổi. Thứ nhì là, chúng ta hãy khảo sát
những biện thuyết pháp đình, chúng tạo ra những hiệu ứng cưỡng bách nhờ vào
lời nói trau chuốt, hùng hồn: đó là một thể văn mà chỉ một diễn từ có thể gây mê
hoặc và thuyết phục công chúng đông đảo, cho dầu diễn từ đó không nói lên sự
thực, nhưng miễn rằng nó đã được tạo ra với nghệ thuật. Thứ ba là, hãy khảo sát
