máy móc triệt hạ cư dân của nó; trong cái lèn đá, những tảng đá sẽ
được dùng để dựng cung điện cho các vua chúa và đền đài cho các vị
thần; trong những con nước của dòng thác, khi là sự bồi đắp, khi là sự
tàn phá đồng quê, sự hình thành các sông con sông lớn, việc buôn bán,
các cư dân của thế giới được nối liền, tài nguyên của họ được chuyển
từ bờ này sang bờ khác, rồi từ đó phân tán vào sâu tít trong các lục
địa; và tâm hồn năng động của ông ta sẽ bất thình lình chuyển từ cảm
giác vui thích ngọt ngào và khoan khoái sang ý tưởng kinh hoàng, nếu
trí tưởng tượng của ông ta đẩy cho sóng đại dương dâng lên cuồn
cuộn.
Niềm vui thích sẽ tăng dần lên theo với trí tưởng tượng, tính mẫn
cảm và những hiểu biết như thế đấy. Cả tự nhiên, cả cái nghệ thuật sao
chép, đều chẳng nói lên điều gì với con người đần độn hay lạnh lùng,
chẳng nói gì nhiều với con người ngu dốt.
Vậy khiếu thẩm mỹ là gì?
Sự nhạy bén thu nhận được bằng kinh nghiệm lặp đi lặp lại, trong
việc nắm bắt cái thật hoặc cái tốt, với tình huống khiến nó trở thành
đẹp, và dễ bị xúc động vì nó một cách mau lẹ và mãnh liệt.
Nếu những kinh nghiệm quyết định cho việc bình phẩm đang còn
hiện diện trong ký ức, người ta sẽ có khiếu thẩm mỹ tinh tường; nếu
những ký ức về chúng đã phai mờ và chỉ còn sót lại ấn tượng, người ta
sẽ có nhạy cảm, bản năng.
Michel-Ange tạo cho cái vòm mái giáo đường Saint-Pierre ở La
Mã hình dáng đẹp nhất xưa nay. Nhà hình học La Hire sửng sốt về cái
hình dáng ấy, liền vạch ra đồ dạng của nó và thấy rằng đồ dạng là một
đường cong có sức chịu đựng lớn nhất. Ai là người gợi ý cho Michel-
Ange cái đường cong ấy trong số vô vàn các đường cong khác mà ông
có thể lựa chọn? Kinh nghiệm hằng ngày của cuộc sống. Chính nó gợi
ý cho bác thợ mộc, cũng chắc chắn như cho ông Euler kiệt xuất, phải
dựng chiếc cột chống thành một góc như thế nào với bức tường sắp
đổ; chính nó đã dạy bác tạo cái cánh cối xay có độ nghiêng thuận lợi
