Cảnh túng thiếu sẽ còn đeo đẳng ông cho mãi về già. Nhưng để bù đắp
lại, Diderot được hưởng một cuộc sống tinh thần hết sức phong phú.
Ông thỏa sức tắm mình trong không khí của thời đại; ông mở tâm hồn
ra đón những luồng gió mới của bốn phương; ông đọc sách của
Voltaire, ông tham dự những buổi tọa đàm ở nhà triết gia d’Holbach;
ông kết bạn với F. Grimm ở Đức vừa sang; ông được J.J. Rousseau
đến thăm ở Vincennes khi bị giam cầm; ông dự đám tang
Montesquieu...
Diderot - nhà triết học ra mắt thiên hạ bằng tác phẩm Những tư
tưởng triết học (Pensées philosophiques, 1746). Liền năm sau, ông
viết Cuộc dạo chơi của người theo chủ nghĩa hoài nghi (La
Promenade du sceptique, đến năm 1830 mới xuất bản). Tác phẩm nổi
tiếng Bức thư về những người mù để dùng cho những kẻ sáng mắt
(Lettre sur les aveugles à l’usage de ceux qui voient, 1749) khiến ông
bị tống giam ở Vincennes mấy tháng. Năm 1753, ông cho in Về việc
giải thích tự nhiên (Sur l’interprétation de la nature). Đến 1772, hai tác
phẩm quan trọng nữa xuất hiện: Trò chuyện giữa d’Alembert và
Diderot (Entretien entre d’Alembert et Diderot) và Giấc mơ của
d’Alembert (Rêve de d’Alembert)...
Diderot bước vào lĩnh vực văn học gần như đồng thời với triết
học, nhưng Diderot - nhà văn được khẳng định sau Diderot - triết gia
khá lâu, và những kiệt tác văn học của ông cũng trải qua số phận long
đong hơn nhiều. Tiểu thuyết Những đồ trang sức không kín đáo (Les
Bijoux indiscrets, viết năm 1745, in năm 1748) không bộc lộ tài năng
của tác giả. Với các vở kịch Đứa con hoang (Le Fils naturel, 1757) và
Người cha trong gia đình (Le Père de famille, 1758), ông thể nghiệm
một loại kịch mới - kịch đram hoặc hài kịch nghiêm chỉnh; đáng tiếc ở
đây tài nghệ của nhà soạn kịch không tương xứng với ý đồ lớn lao.
Năm 1760, ông viết cuốn tiểu thuyết Nữ tu sĩ (La Religieuse) thực sự
có giá trị, nhưng mãi đến 1796, sau khi tác giả qua đời mười hai năm,
