quan mà chúng ta thấy là được tuân thủ ở những thực thể có thật;
nhưng cái mẫu mực mà chúng phải được mô phỏng cho giống kia, ở
rải rác trong khắp các sản phẩm của tự nhiên, nên đúng là có ở khắp
nơi và chẳng có ở nơi nào.
Dù tất cả những nguyên nhân dẫn đến các đánh giá hết sức khác
nhau của chúng ta là thế nào đi nữa, thì đấy hoàn toàn không phải là
một lý lẽ để nghĩ rằng cái đẹp thực tế, cái đẹp ở chỗ cảm nhận những
tương quan, là một điều hão huyền; việc áp dụng nguyên tắc ấy có thể
biến hóa vô tận, và các thay đổi bất ngờ có thể gây ra những bình luận
và những cuộc chiến văn chương: nhưng nguyên tắc ấy không vì thế
mà kém bền vững. Trên thế gian này có lẽ chẳng có hai người nào
nhận thấy một cách chính xác như nhau những tương quan trong cùng
một đối tượng, và đánh giá đối tượng ấy đẹp ở cùng một mức độ:
nhưng nếu một kẻ nào đấy không hề cảm thấy những tương quan trong
bất cứ loại nào, thì đó sẽ là một kẻ hoàn toàn ngu độn; và nếu hắn ta
chỉ không cảm thấy trong một số loại mà thôi, thì hiện tượng ấy chứng
tỏ tổ chức cơ thể của hắn có khiếm khuyết; song chúng ta sẽ chẳng
bao giờ rơi vào chủ nghĩa hoài nghi, bởi lẽ trừ hắn ra, loài người chẳng
ai như thế cả.
Cái đẹp không phải bao giờ cũng là công trình của một căn
nguyên tinh thần: sự vận động thường thiết lập nên, hoặc trong một
thực thể xem xét riêng biệt, hoặc giữa nhiều thực thể so sánh với nhau,
vô vàn những tương quan kỳ lạ. Các phòng triển lãm tự nhiên học
cung cấp một số lớn minh chứng. Các tương quan lúc đó là kết quả
của những sự phối hợp ngẫu nhiên, ít ra là đối với chúng ta. Tự nhiên
trong cả trăm trường hợp, chơi trò mô phỏng các tác phẩm của nghệ
thuật: và người ta có thể hỏi, tôi không muốn nói là chẳng biết nhà
triết học kia bị bão đánh giạt lên bờ một hoang đảo có lý hay không
khi nhìn thấy vài hình hình học, đã thốt lên: Dũng cảm lên nào, các
bạn ơi, đây là những bước chân người; mà là liệu phải ghi nhận bao
nhiêu tương quan trong một thực thể để có thể tin chắc hoàn toàn đó là
