TUẤN, CHÀNG TRAI ĐẤT VIỆT - Trang 462

đế An nam – sujets de sa Majesté l’ Empereur d’ Annam, - và phải theo chế
độ bảo hộ và pháp luật Nam triêù, luật Hồng Ðức của nhà Lê và luật Gia
Long của nhà Nguyễn.
Nhưng theo danh từ thông dụng nhất,thì người Pháp gọi người Trung kỳ là
Annamites de Centre, người Bắc kỳ là Annamites de Nord hay là
Tonkinois, người Nam kỳ là Cochinchinois hay là Annamites de
Cochinchine.
Hậu quả của chế độ cách biệt ấy, là những kẻ “ phạm tội “ở Trung -Bắc kỳ
đều bị xử theo luật Nam triều. Sau đây là hai thí dụ rõ rệt nhất lấy trong
trăm nghìn thí dụ.
Một người dân Trung kỳ, vừa là người trong “Hoàng tộc “ tên là Bửu Ðình,
vào Saigon viết báo đối lập chống chính phủ Bảo hộ, vào khỏang năm
1925-26-27, và bị trục xuất về Trung kỳ. Toà án Nam triêù chiếu theo luật
Gia Long xử ông 9 năm tù khổ sai, đày đi Côn lôn, và đổi họ “ Bửu “ thành
ra họ “ Tạ “. Bửu Ðình bị xóa tên trong sổ Hoàng tộc, đổi ra thành Tạ Ðình,
một kẻ bạch đinh thuộc về hàng “ bá tánh “.
Một người khác quê ở Huế, Ðồng sĩ Bình, nguyên làm Phán sự tòa sứ Qui
Nhơn, có làm một bài thơ chữ Hán dán trên mộ bia của cụ Mai Xuân
Thưởng, một nhà kháng chiến chống Pháp ở Bình Ðịnh. Bài thơ ấy có
những câu hăng hái chống Pháp, bị toà án Nam triều xử vầ tội “ tạo yêu
thư, yêu ngôn “, và bị 9 năm tù khổ sai, lưu đày đi Ban Mê Thuột. Một tội
như thế nếu thủ phạm là người Nam kỳ, dân Tây, được xử tại toà án Pháp
thì chỉ bị 6 tháng tù treo là quá lắm. Có thể được trắng án cũng nên.
Sự cách biệt của hai quy chế tư pháp là nguyên nhân do các đảng phái
chính trị được hoạt động công khai và các báo chí đối lập được xuất bản tự
do ở Saigon, và Nam kỳ, "terres francaises “, trong lúc ở Trung kỳ và Bắc
kỳ tất cả các đảng phái đều là “ hội kín “, hoạt động lén lút trong bóng tối.
Các báo đối lập cũng không được xuất bản tự do.
Tuy nhiên ở Saigon, dưới chế đô tự do của Pháp, chỉ có hai khuynh hướng
chính trị đáng kể mà thôi.
Một là đảng Lập Hiến Ðông Dương (parti constitutionnaliste Indochinois)
gồm toàn những địa chủ, điền chủ có nhiều ruộng đất ở các tỉnh Nam kỳ,