Tolstoï, Goethe vốn luôn luôn lấy mình làm trung tâm. Tuổi già ít
mang tính chất khô cằn ở những người có những tình cảm nồng hậu ở tuổi
trung thành. Họ vẫn hiện hữu đối với người khác; nhưng trong phạm vi
nào, với những điều kiện nào? Khó có thể có một câu giải đáp khái quát
cho câu hỏi này. Chỉ có thể nêu lên vài ba nhận xét.
Mối quan hệ giữa những người già với nhau là nhập nhằng. Họ thích
nhau khi cùng có những kỷ niệm và một tâm lý chung. Một số người già −
Clémenceau, chẳng hạn − thích vun đắp những mối tình bạn xưa nhất.
Nhưng đối với nhau, họ cũng là những tấm gương họ không muốn soi mình
trong đó: những dấu hiệu già lão họ tìm thấy trong đó làm họ bực mình.
Trong những thời kỳ cuối cùng của mối tình bạn lâu dài của họ, Gide than
phiền về “vị phu nhân nhỏ nhắn” ít chịu nghe mình và thường nói trái ý
mình. Thỉnh thoảng, giữa những người rất cao tuổi, xảy ra một sự đua tranh
ngờ nghệch: người này khó chịu sao người kia cũng sống lâu như mình.
Tôi có biết một ông già sốt ruột chờ đợi cái chết của những người kình địch
cuối cùng của mình: người ấy mong muốn một mình mình giữ được và kể
lại một số kỷ niệm. Nhưng thái độ phổ biến nhất giữa những người già với
nhau là thái độ thờ ơ, nhất là đối với nam giới. Các bà già có nhiều mối
quan tâm chung hơn và, vì vậy, có nhiều sự đồng lõa và nhiều chuyện để
bàn cãi với nhau hơn.
Đối với nhiều cặp vợ chồng già, hai vợ chồng tuy cùng sống dưới một
mái nhà, nhưng hoàn toàn cách biệt nhau. Đối với những cặp khác − như
chúng ta đã thấy -, quan hệ giữa họ với nhau mang tính chất băn khoăn, yêu
sách và ghen tuông: tuy cần thiết đối với nhau, nhưng họ không giúp nhau
để sống. Một số ít thông cảm nhau thực sự.
Sự cân bằng về tình cảm của người già, chủ yếu phụ thuộc vào quan
hệ của họ với con cái. Những mối quan hệ này thường là khó khăn. Thông
thường, người già có thái độ yêu sách hay ngờ vực đối với con trai; họ thấy
chúng chịu đựng một cách sốt ruột quyền uy mình vẫn giữ hay cái gánh
nặng mình gây nên. Thông thường, con gái yêu mến và ca ngợi bố:
Antigone, Cordélia minh họa mối quan hệ ấy. Nhưng thỉnh thoảng, khi con
