khi nghe nhạc, khi được hoan hô, khi Sonia ốm, khi bà tận tụy chăm sóc
ông. Churchill trong tuổi già thường hay khóc. Dostoïevski khoác cho ông
hoàng Sokolski tính xúc cảm trẻ thơ ấy; gương mặt chuyển động của ông
này “chuyển từ một thái độ trang nghiêm cực kỳ, sang một niềm vui tươi
quá mức”; chỉ vì một chuyện không đâu, ông cũng khóc tức tưởi. Trong
Những con quỷ, Trophimovitch, lúc 53 tuổi, đã hoàn toàn là một ông già:
hay ngờ vực, lo lắng, ông chia tay người quả phụ giàu có nuôi sống mình,
vì trung thành với quan điểm của ông và mặt đầm đìa nước mắt. Giữa một
cuộc hội thảo, ông run bần bật và khóc nức nở khi bảo vệ ý kiến của mình.
Những sự phản ứng này làm kiệt sức và có thể kéo theo những hệ quả
có hại: nếu xót thương một ai đó, thì phải giúp đỡ họ, mất thì giờ, tốn kém
về tiền bạc vì họ. Để tiết kiệm sức lực và đề phòng chống tai họa, người già
tự khép kín mình lại. Điều dáng chú ý là Tolstoï tỏ ra rất cứng rắn về tình
cảm khi mất những người con. Ông bắt đầu tỏ ra cứng rắn vào khoảng 58
tuổi. Ông mất cậu con trai lên bốn, và tuyên bố giá như ngày trước, thì ông
đau buồn, nhưng hiện nay, ông cho cái chết của một đứa con là điều “hợp
lý và tốt” vì Chúa muốn thế và cái chết đưa con gần lại Chúa. Ông 67 tuổi
khi Vanitchka mà hình như ông rất yêu thương, mất lúc lên 7. Ông rụng rời.
Nhưng một ngày sau lễ an táng, ông tuyên bố đấy là một sự kiện biểu lộ
“lòng khoan dung” của Chúa, vì nó khiến ông dịch lại gần Chúa. Ông lại
bắt tay ngay vào làm việc và khẳng định trong thư từ: “Không có chuyện
chết; cháu không chết vì chúng tôi yêu nó”. Macha, người con gái yêu quý
của ông, mất năm 1906, ở tuổi 35. Ông cầm tay con trong cơn hấp hối.
Nhưng ông viết trong Nhật ký: “Đó là một sự kiện mang tính chất xác thịt,
và vì vậy, không quan trọng”. Ông không vào nghĩa trang, ông trở về phòng
làm việc và viết: “Người ta vừa đưa nó đi, để chôn cất. Nhờ Chúa, tôi vẫn
giữ được tinh thần”. Tiếp theo sau việc thể hiện những xúc cảm, là một sự
thiếu vắng tính nhạy cảm. Đó là một nét người ta cũng bắt gặp ở Goethe
trong tuổi già và ở nhiều người cao tuổi.
