Đấy là lý do vì sao người ta chôn vùi vấn đề này vào một sự im lặng
có tính toán. Tuổi già tố cáo sự thất bại của toàn bộ nền văn minh của
chúng ta. Nếu muốn cuộc sống người già có thể chấp nhận được, thì phải
làm lại hoàn toàn con người, xây dựng lại tất cả những mối quan hệ giữa
con người với con người. Không nên để một con người đến phần cuối cuộc
đời mình, cô đơn, và hai bàn tay trắng. Nếu nền văn hóa không phải là một
nguồn tri thức bất động, được tiếp thu một lần vĩnh viễn rồi bị bỏ quên, nếu
nó mang tính chất thực tiễn và sống động, nếu qua nó, con người đối với
môi trường xung quanh có một ảnh hưởng được hình thành và đổi mới qua
thời gian, thì ở mọi lứa tuổi, con người có thể là một công dân năng động,
hữu ích. Nếu không bị “nguyên tử hóa” từ nhỏ, khép kín và tách rời khỏi
những nguyên tử khác, nếu tham gia một cuộc sống tập thể, thường nhật và
cơ bản như chính bản thân cuộc sống của mình, thì con người không bao
giờ phải nếm trải “cảnh lưu đày”. Không ở đâu, ở một thời kỳ nào, những
điều kiện như vậy được thực hiện. Dù có dịch lại những điều kiện ấy gần
hơn chút ít so với các nước tư bản chủ nghĩa, các nước xã hội chủ nghĩa
vẫn còn cách xa chúng nhiều lắm.
Trong xã hội lý tưởng tôi vừa gợi lên, có thể có ước mơ không có tuổi
già − nếu có thể nói như vậy −. Như tình hình xảy ra trong một vài trường
hợp được ưu đãi, con người, bị tuổi tác làm cho suy yếu đi một cách bí ẩn,
chứ không phải bị giảm sút một cách rõ rệt, sẽ có ngày bị một bệnh tật
không thể cưỡng nổi; và bị chết mà không trải qua thoái hóa. Lúc đó, tuổi
già có thể thực sự phù hợp với cái định nghĩa của một vài nhà tư tưởng tư
sản: một thời điểm của cuộc sống khác tuổi thanh xuân và tuổi trưởng
thành, nhưng có thể cân bằng riêng của mình và vẫn để cho con người một
phạm vi khả năng rộng lớn.
Nhưng đấy là một viễn cảnh xa vời. Xã hội chỉ quan tâm tới cá nhân
trong chừng mực cá nhân làm lợi cho nó. Thanh niên biết điều đó. Nỗi lo
âu của họ lúc tiếp cận đời sống xã hội cũng chẳng khác nào nỗi kinh hoàng
của người già lúc bị gạt ra ngoài đời sống xã hội ấy. Giữa lúc ấy, nếp cũ
ngụy trang các vấn đề ấy đi. Thanh niên sợ hãi cái bộ máy sắp sửa ngoạm
