sống có động cơ rõ ràng, để tiếp tục sống, dù mọi ảo ảnh có tiêu tan và
nhiệt tình sống có bị nguội lạnh chăng nữa.
Nhưng những khả năng này chỉ được dành cho một nhúm người được
ưu đãi: chính trong tuổi già, cái hố ngăn cách được đào sâu hơn hết giữa
những người này và tuyệt đại đa số loài người. Đối chiếu họ với nhau,
chúng ta có thể giải đáp câu hỏi đặt ra ở đầu cuốn sách này: Có gì là tất
yếu, trong sự suy tàn của con người? Xã hội chịu trách nhiệm về tình hình
ấy tới đâu?
Chúng ta đã thấy là lớp tuổi bắt đầu sự suy yếu vì già lão bao giờ cũng
phụ thuộc vào giai cấp xã hội. Ngày nay, một người thợ mỏ 50 tuổi là
người “bỏ đi” (home fini) trong lúc, trong số những người được ưu đãi,
nhiều người vẫn tráng kiện ở tuổi 80. Bắt đầu sớm, sự suy tàn của người
lao động cũng nhanh hơn nhiều. Trong những năm “sống sót”, hình hài tàn
tạ của họ làm mồi cho bệnh tật. Trong lúc đó, một người già may mắn giữ
gìn được sức khỏe có thể giữ gần như nguyên vẹn sức khỏe ấy cho tới lúc
qua đời.
Già nua, những người bị bóc lột nếu không rơi vào cảnh khốn cùng thì
chí ít cũng rất nghèo đói, nhà cửa tồi tàn, trong cảnh cô đơn, khiến họ có
cảm giác suy sụp và lo âu một cách phổ biến. Họ rơi vào một trạng thái đần
độn ảnh hưởng tới cơ thể; thậm chí những bệnh tâm thần họ phải chịu, phần
lớn cũng là sản phẩm của chế độ.
Dù có giữ được sức khỏe và sự sáng suốt, người nghỉ hưu cũng không
vì vậy mà không phải là con mồi của cái tai họa khủng khiếp là nỗi ưu
buồn. Ngay cả người lao động tay chân cũng không biết làm gì để giết chết
thời gian. Tình trạng nhàn rỗi buồn bã dẫn tới một trạng thái vô cảm
phương hại tới tất cả những gì còn lại của thế cân bằng về thể chất và tinh
thần.
Sự thiệt hại người nghỉ hưu từng phải chịu đựng trong quá trình cuộc
sống còn triệt để hơn. Sở dĩ thất vọng vì cái vô nghĩa của cuộc đời mình
hiện tại, là vì bao giờ ý nghĩa cuộc sống của họ cũng đã từng bị đánh cắp.
