Khi thoát khỏi những sự cưỡng bức của nghề nghiệp, họ chỉ còn thấy xung
quanh mình một bãi sa mạc; họ đã không hề có cơ hội dấn thân vào những
dự kiến có khả năng đem lại mục đích, giá trị, lẽ sống cho đời.
Đấy chính là tội ác của xã hội chúng ta. “Chính sách về tuổi già” của
nó thật đáng phẫn nộ. Nhưng còn đáng phẫn nộ hơn là cách ứng xử phần
lớn con người ta phải chịu ở tuổi thanh niên và tuổi trưởng thành. Xã hội
tạo sẵn cuộc sống thiếu thốn và khốn khổ vốn là phần dành cho họ trong
tuổi già. Chính vì lỗi của xã hội mà tình trạng suy sụt vì già lão bắt đầu
sớm, nhanh chóng, gây đau đớn về hình hài, khủng khiếp về tinh thần: họ
đến với tình trạng ấy, hai bàn tay trắng. Khi không còn sức lực nữa, những
con người bị bóc lột, chịu thiệt thòi, tất yếu phải trở thành những “đồ bỏ
đi”, những “thứ phế thải”.
Vì vậy, mọi phương thuốc người ta đề xuất để cứu vãn cảnh khốn
quẫn của người già đều vô nghĩa: không một phương thuốc nào có thể sửa
chữa nổi sự phá hoại có hệ thống mà con người từng phải chịu đựng suốt
đời. Dù có chăm sóc họ, cũng không thể trả lại sức khỏe cho họ. Dù có xây
cho họ những căn nhà tử tế, cũng không thể tạo ra cho họ nền văn hóa,
những mối quan tâm, những trách nhiệm có khả năng đem lại cho cuộc đời
họ một ý nghĩa. Tôi không nói là hoàn toàn không thể cải thiện cuộc sống
của họ lúc này; nhưng cái đó không mang lại một giải pháp nào cho vấn đề
đích thực của tuổi già: muốn một con người, trong tuổi già, vẫn là một con
người, thì xã hội phải như thế nào?
Câu trả lời đơn giản thôi: người đó bao giờ cũng phải được ứng xử với
tư cách là một con người. Quy định số phận cho các thành viên không còn
hoạt động, xã hội tự lột mặt nạ mình: nó vốn luôn luôn coi họ như là những
vật dụng. Xã hội thú nhận là đối với nó, chỉ có lợi nhuận là có ý nghĩa và
“chủ nghĩa nhân văn” của nó chỉ hoàn toàn là mặt ngoài. Ở thế kỷ XIX, giai
cấp thống trị công khai đồng hóa giai cấp vô sản với sự man rợ. Những
cuộc đấu tranh của công nhân đưa được giai cấp vô sản hội nhập với nhân
loại. Nhưng chỉ với tư cách người sản xuất ra của cải. Còn đối với người
lao động già lão, xã hội làm ngơ như đối với một loài xa lạ.
