có giá trị đối với mọi người. Dù có làm việc riêng rẽ, họ cũng không cô
đơn: họ tham gia một công trình tập thể, công trình này cố tìm cách thống
nhất trong lúc tiến theo những con đường khác nhau. Vả lại, ngày nay, họ
thường ở trong một êkíp trong đó mỗi người cảm thấy mình giống như
những người khác. Nhà khoa học không phải là một kẻ phiêu lưu; họ tiếp
thu di sản của những người đi trước, những con đường họ dấn thân vào,
phần nào đã được khai phá, và những nhà nghiên cứu khác kế bước theo
họ; ở đây, họ vấp phải những trở lực giống nhau và có thể đồng thời, ở
nhiều chỗ, họ tìm ra cách khắc phục chúng: phát minh của cá nhân được tập
thể khoa học chuẩn bị và kêu gọi. Dĩ nhiên, dù phải phục tùng tới đâu đối
tượng nghiên cứu của mình, nhà nghiên cứu, hầu như bất chấp bản thân
mình, vẫn là một chủ thể đặc biệt: họ có cách nhìn sự vật của mình, họ
tưởng tượng và quyết định. Vì vậy, chúng ta hiểu vì sao thỉnh thoảng, họ
vượt ra ngoài tập thể và có một ý nghĩ độc đáo. Nhưng sự lựa chọn cái phổ
quát khiến cho những tia sáng ấy chỉ là hiếm hoi và ngắn ngủi. Chúng ta
hiểu là chúng thường xuất hiện ở tuổi trẻ hay vào đầu tuổi trưởng thành: lúc
ấy, nhà khoa học chế ngự toàn bộ những tri thức tạo thành chuyên ngành
của mình; họ nắm bắt chúng với một ánh mắt mới phát hiện những kẽ hở và
những mâu thuẫn; họ dám tìm cách khắc phục vì có cả cuộc đời trước mắt
để sửa chữa sai lầm, để phát triển những chân lý mình linh cảm. Sau nữa,
cần một công trình đồ sộ để rút ra những hệ quả phát minh trở lại mang tính
tập thể và không nhất thiết người phát minh sẽ là người có khả năng nhất
để đưa công trình tới đích tốt đẹp nhất. Thông thường, họ là con người của
thời điểm ấy, của quan niệm ấy, trong lúc quá trình phát triển của khoa học
đòi hỏi một sự đoạn tuyệt mới
Một nhà toán học lớn 55 tuổi cho tôi biết là ông đọc các công trình
toán học dễ dàng hơn và bổ ích hơn so với thời thanh niên; khả năng nắm
hiểu, kinh nghiệm và năng lực tổng hợp của ông đã phong phú thêm lên.
Nhưng tính hiếu kỳ của ông có phần nhụt đi. Ở tuổi 25, là nạn nhân của thứ
ảo ảnh của tuổi thanh xuân thổi phồng một cách vô tận tương lai, ông dự
kiến hiểu biết hết tất cả trong tất cả các ngành toán học. Giờ đây, ông đành
