mới bằng những từ ngữ họ vốn quen dùng: cái đó trì hoãn bước tiến của họ
một cách khủng khiếp. Có khi một vị giáo sư 40 tuổi không hiểu một bản
thuyết trình về chính các lý thuyết của ông, do một nhà toán học trẻ 25 tuổi
trình bày với những người bạn cùng một lứa tuổi, bằng thứ ngôn ngữ chung
của họ và bậc đàn anh không hiểu. Bậc đàn anh này không bao giờ có thể
hy vọng vượt lên trước những người nắm được công cụ thích hợp nhất. Tuy
nhiên, học tiếng Do thái hay tiếng Hán vào một lứa tuổi nào đó, là điều khó
khăn, là dễ nản: nhiều nhà khoa học trên đường già lão tỏ ra chán ngán.
Nhà toán học có một động tác thụt lùi so với chính bản thân tư duy của
mình. Người đối thoại bảo tôi: “Nếu có trực giác về một định lý mới, thì tôi
nhận ra rằng nó buộc tôi phải xét lại tất cả những gì cho tới lúc bây giờ tôi
cho là được thừa nhận nên tôi do dự”. Ông còn báo tôi: “Trong lúc già đi,
người ta trở nên tự do hơn và cũng ít tự do hơn. Người ta tự do hơn đối với
người khác: người ta không sợ làm người khác kinh ngạc, không sợ bỏ
ngoài tai một vài thiên kiến, không sợ phủ nhận những ý tưởng sẽ được
công nhận. Nhưng người ta ít tự do hơn đối với bản thân mình”. Ông có
một cuốn toán học biên soạn năm ngoái hiện đang in. Từ ấy, ông viết một
bài báo khiến cuốn sách trở thành lạc hậu: ông mặc kệ, nhưng cảm thấy khó
chịu tự mình cải chính mình. Và giờ đây, bản thân bài báo ấy lại bị phủ
nhận bởi một công trình mới hơn ông vừa hoàn thành. Tiến bộ toán học
không phải là một bước tiến lên phía trước một cách tĩnh lặng. Đó là cả một
loạt những sự phủ nhận kế tiếp nhau kéo theo những sự chỉnh lý liên tục.
Phải có nhiều niềm say mê, nhiều cơ hội mới có thể làm đảo lộn hoàn toàn
những kiến thức đã được chấp nhận: những người ít tuổi có điều kiện hơn
những người khác.
Chúng ta thấy trong trường hợp riêng biệt này, những điều tôi đã trình
bày về hoạt động của người cao tuổi nói chung được khẳng định: sức nặng
của năm tháng làm chậm lại hay thậm chí làm tê liệt bước tiến của người
già, trong lúc những thế hệ mới thoát khỏi cái thực tiễn trơ ì và tiến lên phía
trước.
