Bước sang đầu thế kỳ 20 , những phong trào đấu tranh dành độc lập
không còn lấy triều đình làm điểm tựa nữa , bởi tiếng gọi Cần Vương năm
xưa thời Hàm Nghi , Duy Tân đã trở thành dĩ vảng . Nhiệm vụ đuổi Thực
dân bây giờ là quần chúng tự phát , đặc biệt là những người theo tân học ,
ngấm ngầm bùng lên khắp nơi như trăm hoa đua nở dưới nhiều hình thức
khác nhau , ghi dấu một thời lẫm liệt pha lẫn với bi thương .
Trong làng Hải Ninh , có gia đình ông Vũ Lương , thuộc hàng trung
nông , bốn người con , hai trai hai gái đều hiền lành chăm chỉ . Ông Lương
là thầy đồ lỡ vận , vốn liếng chữ Hán thâm hậu nhưng gặp lúc buổi Nho học
xế bóng , không đắc dụng trong xã hội nữa . Ông mở lớp dạy học tại nhà ,
môn sinh lác đác trên dưới chục đứa . Những gia đình tương đối có chút
tiền thì gửi con đến , một là để ông trông nom cho chúng khỏi lêu lổng
ngoài đường , hai là nhắc nhở chúng về lễ nghĩa , hy vọng mai sau khi lớn
lên chúng sẽ hết lòng phụng dưỡng cha mẹ . Cái lớp học vốn lèo tèo ấy , cứ
mỗi ngày một vắng đi dần . Cuối cùng chỉ còn dăm ba đứa , ông đành giải
tán , chuyển sang hốt thuốc bắc , nhưng cũng không khá , phần vì ít kinh
nghiệm , phần vì chính bản thân ông không tha thiết với nghề này . Lớp
người như ông nặng tính bảo thủ , luôn luôn già trước tuổi , thường mất
nhiều thì giờ trầm ngâm suy nghĩ , bởi quá luyến tiếc cái thời vàng son của
lối học từ chương thuở trước . Chữ Tây , chữ Quốc ngữ ông đều không coi
là những phương tiện chính thống để chuyên chở đạo l y thánh hiền . Ông
cũng học cho biết với thiên hạ , nhưng lòng không say mê chút nào . Chỉ vì
muốn giữ lấy nếp nhà mà ông phải gửi Tân , người con trai đầu lòng của
ông xuống Hà nội học , chứ trong thâm sâu ông chỉ muốn con ở nhà , trau
dồi Tứ Thư Ngũ Kinh là đủ rồi . Tân năm nay 20 tuổi . Ba đứa em kế tiếp là
Hậu , Duyên và cậu Út Hoàn , cứ ba năm hai đứa , thành ra tuổi đềi xấp xỉ
nhau . Là nhà nho cho nên ông Lương nghiêm khắc lắm , hở một tí là đánh
mắng thẳng tay , nhất là đối với hai cô gái . Trai làng có ai chọc ghẹo ngoài
ngõ , ông không cần biết phải trái , lôi con về trách phạt trước . Gánh hát
chèo lâu lâu mới về diễn ở đình làng , hai cô muốn raa xem phải có bà mẹ
hoặc anh Tân đi kèm ông mới cho phép . Ông hãnh diện về gia phong ,
