NGƯỜI ĐI MỘT NGÀY DÀI HƠN THẾ KỶ
Vì đó là chuyến đi của đời người của số phận. Cao hơn nữa đó là hành
trình của văn hóa từ truyền thống đến hiện đại. Khi người công nhân đường
sắt Yedigei tìm cách chôn cất bạn mình là Kazangap trong nghĩa trang
truyền thống của làng thì ở phía kia thế giới các chính khách Mỹ và Liên
Xô đang bàn tính có nên đón tiếp các vị khách từ hành tinh khác đến trái đất
hay không. Yedigei cố gắng hết sức để bạn mình được yên nghỉ trong lòng
đất quê hương theo đúng phong tục tập quán mặc cho con trai người quá cố
và dân làng nhạo báng nói rằng từ lâu họ đã chẳng còn tin vào truyền thống
nữa. Chỉ đến khi biết được khu nghĩa trang của làng bây giờ nằm trong địa
phận dành cho các hoạt động nghiên cứu vũ trụ của Liên Xô và sẽ phải dời
chuyển ông mới đành thôi. Hai mạch cốt truyện song hành của “Và một
ngày dài hơn thế kỷ” là để tác giả nêu lên sự căng thẳng giữa giá trị của tiến
bộ khoa học kỹ thuật và tầm quan trọng của việc duy trì truyền thống và
bản sắc. Một ngày dài hơn thế kỷ là cái ngày đó ngày Yedigei đưa
Kazangap ra nghĩa trang dọc đường ông hồi tưởng cả cuộc đời mình và bạn
mình đã sống với biết bao biến cố bao điều đã thấy và đã nghĩ. Con người
thiếu văn hóa tức là mất ký ức là trở thành nô lệ cho kẻ khác là thành sát
nhân. Chính ở tiểu thuyết này nhà văn đã lấy lại cái từ “mankurt” trong
truyền thuyết Thổ Nhĩ Kỳ để nói về loại người đó. Một người mẹ có đứa
con bị quỷ thần bắt và lấy mất ký ức. Khi bà mẹ tìm được đứa con về thì nó
chẳng còn nhớ gì bố mẹ chẳng biết mình sinh ra ở đâu và cuối cùng nó đã
giết người mẹ vì nghe nói bà định làm hại nó. Tên người mẹ trong truyền
thuyết đó được đặt cho cái nghĩa trang làng mà Yedigei muốn chôn cất bạn
mình. Và từ tiểu thuyết “mankurt” đã trở thành một danh từ chung chỉ loại
người mất văn hóa mất ký ức cội nguồn bỏ cái của mình chạy theo cái của
người khác. Tóm lại “mankurt” là “kẻ mất gốc”.
Vì đó là chuyến đi của tự do của sự giải phóng. Cô gái Jamilya (trong
truyện cùng tên) ở một vùng núi Kyrgyzya đã nghe theo tiếng gọi của tình
yêu đích thực mà không ngại ngần yêu và bỏ trốn khỏi làng cùng người lính
