Nghề thủ công và thương mại không được ưa thích mấy và bộ máy quan
liêu của các quan lại ra sức ngăn cản thương mại phát triển. Kỹ thuật không
tiến bộ vì nguồn thu nhập của các địa chủ, quan lại và hào lý là từ sự bóc
lột trực tiếp nông dân lao động. Thủ công và thương mại chỉ nhằm phục vụ
uy nghi của triều đình và thỏa mãn thói xa hoa.
Có một nhân tố mới đóng vai trò đặc biệt quan trọng, đó là sự mở rộng
lãnh thố xuống phương Nam. Xuất phát từ các đồng bằng sông Hồng, sông
Mã và sông Cả, đất nước đã mở rộng dần, khai thác các dải đồng bằng ven
biển đến tận các lưu vực sông Đồng Nai và sông Mê Kông. Từ kinh đô cho
đến các tỉnh miền Nam, các đường giao thông liên lạc trải dài trên một
nghìn cây số là đặc biệt khó khăn trong những điều kiện lúc bấy giờ.
Những mệnh lệnh phát ra từ Chính phủ trung ương không còn đến được với
các cấp địa phương, cũng như thuế má và tô tức từ các tỉnh xa xôi không
còn chuyển ra được tận triều đình nhà vua.
Trong những điều kiện như thế, sự ly khai là không thể tránh khỏi. Dưới
quyền lực về danh nghĩa của các vua Lê đóng đô ở Thăng Long, hai bộ
máy cai trị đã tự dựng lên, một ở phía Bắc nằm trong tay của một triều đại
lãnh chúa là nhà Trịnh và một ở phía Nam dưới quyền của các chúa
Nguyễn. Trong suốt thế kỷ XVIII các chúa Trịnh và Nguyễn đã tổ chức một
loạt những cuộc hành quân chinh phạt lẫn nhau mà vẫn không sao chấm
dứt được tình trạng ly khai. Đất nước trên thực tế đã bị chia cắt ở vĩ tuyến
ngang sông Gianh. Nhưng tình trạng đó không hề ngăn cản cuộc bành
trướng tiếp tục xuống phía Nam.
Như vậy là đến thế kỷ XVIII, những nhân tố của sự khủng hoảng và thay
đổi đã tích lũy lại: khủng hoảng về ruộng đất, phát triển của thủ công và
thương mại, khủng hoảng chính trị và hành chính, khủng hoảng ý thức hệ,
việc mở cửa đối ngoại và sự thối nát của các giới lãnh đạo. Đất nước sắp
sửa bị rung chuyển bởi những cuộc khởi nghĩa lớn của nông dân mà đỉnh
cao là phong trào Tây Sơn. Thế kỷ XVIII, thế kỷ của những biến động,
cũng là thế kỷ của sự đổi mới, hay chí ít cũng là của những niềm hy vọng
lớn. Cùng với phong trào Tây Sơn, nước Việt Nam đã trải qua một giai
