Pháp ở châu Á và trục xuất các nhà yêu nước Việt Nam. Một sinh viên Việt
Nam đã mổ bụng tự tủ để phản đối chính sách này. Phan Bội Châu và
Cường Đế phải lánh sang Trung Quốc và sang Xiêm, trong khi đó thì
những thành viên của phong trào Duy Tân bị rơi vào tay cảnh sát Pháp.
Ở trong nước, hoạt động của các sĩ phu tân tiến được đánh dấu bằng một
nỗ lực quan trọng nhằm cách tân trí tuệ. Nhờ vào những khoản quyên góp,
dưới sự lãnh đạo của Lương Văn Can và Nguyễn Quyền, tháng 3 năm
1907, các nho sĩ ở Hà Nội đã thành lập một hội giáo dục không mất tiền -
Trường ''Đông Kinh nghĩa thục'' ở Bắc Kỳ. Nhiều nhà trí thức tự nguyện
giúp đỡ, phong trào phát triển rất mạnh; số học trò nhanh chóng lên đến
hàng nghìn. Ngoài những buổi lên lớp đều đặn giảng dạy những môn học
mới, còn có những buổi diễn thuyết công khai tập hợp một số thính giả
đông đảo và nhiệt tình tới nghe tranh luận về những vấn đề kinh tế, xã hội
và bình giảng văn thơ. Một nhóm sĩ phu ra tập san Đăng cổ tùng báo đề
xướng những cải cách, chỉ trích các phong tục tập quán lạc hậu, những kẻ
thân hào cổ hủ, ca ngợi và cổ vũ sự phát triển công nghiệp và thương
nghiệp. Nhiều sách được xuất bản cũng theo hướng đó. Trước thắng lợi của
phong trào, chính quyền thuộc địa hoảng sợ, ra lệnh đóng cửa trường, bắt
bớ và đầy ải các nhà lãnh đạo phong trào. Mặc dầu chỉ sống được một năm,
Trường ''Đông Kinh nghĩa thục'' đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng
trong tiến trình nâng cao dân trí của đất nước và đã gieo những hạt giống
tốt cho tương lại.
Khác với Phan Bội Châu đi theo con đường đấu tranh vũ trang, một nhà
nho yêu nước khác - Phan Chu Trinh - lại chủ trương đòi chính quyền
thuộc địa xúc tiến những cải cách, đặc biệt là xóa bỏ chế độ quân chủ và hệ
thống quan lại, chấp nhận thế cộng hòa. Chủ nghĩa cải lương của Phan đã
không cứu được ông khỏi bị nhà cầm quyền thuộc địa bắt vào năm 1909, và
chỉ nhờ có sự can thiệp của các nghị sĩ Pháp, ông mới được cứu thoát. Một
ưu điểm của Phan Chu Trinh là đã biết dè chừng ngay từ đầu những tham
vọng của Nhật Bản.
