12. Nguyễn Công Thái với việc thu hồi đất Tụ Long
Xã Tụ Long thời Lê thuộc châu Vị Xuyên, thời Nguyễn thuộc huyện
Vĩnh Tuy, tỉnh Tuyên Quang. Ở xã Tụ Long có núi Tụ Long, núi này có
mỏng và mỏ bạc. Đồng của Tụ Long là đồng tốt, dân gian thuở xưa vẫn
thường nói: “Tốt như đồng Tụ”. Tuy nhiên, đất Tụ Long và vùng phụ cận
bị nhà Mãn Thanh lấn chiếm một thời gian khá dài. Mãi đến năm Mậu
Thân (1728), đất này mới được nhà Thanh trả về cho ta. Người có công lớn
trong việc đòi lại được đất này là Nguyễn Công Thái. Nguyễn Công Thái
người xà Kim Lũ, huyện Thanh Trì (nay thuộc ngoại thành Hà Nội), đỗ
Tiến sĩ khoa Ất Mùi (1715), làm quan trải thờ hai đời chúa là Trịnh Cương
(1709-1729) và Trịnh Giang (1729-1740). Năm 1728, Nguyễn Công Thái
được chúa Trịnh Cương cử đi đòi lại đất Tụ Long. Và, Nguyễn Công Thái
đã hoàn thành xuất sắc sứ mạng này. Sách Khâm định Việt sử thông giám
cương mục (Chính biên, quyển 37, tờ 3, 4 và 5) chép như sau:
“Trước đây, ta và nhà Thanh cùng lập cột mốc biên giới ở Biên
Xưởng
. Núi Tụ Long của ta vẫn bị nhà Thanh chiếm mất. Thổ quan của
nhà Thanh đã đặt trạm để thu thuế ở đó. Đất biên cương của ta bị mất đến
bốn chục dặm, triều đình ta nhiều lần gởi văn thư biện bạch chuyện này.
Vua Thanh một mặt thì dụ bảo quan địa phương (của nhà Thanh) bàn bạc
với ta về chuyện này, nhưng mặt khác lại ra lệnh cho quan Tổng đốc Vân
Nam và Quý Châu là Ngạc Nhĩ Thái đi khám xét lại. (Ngạc) Nhĩ Thái nghe
lời viên quan của nhà Thanh được phái đến trước đó là Phan Doãn Mẫn,
nên tâu về triều đình nhà Thanh là ta chiếm của nhà Thanh đất đai phủ Khai
Hóa (thuộc Vân Nam, Trung Quốc – ND) mà không chịu giao trả lại. Vua
nhà Thanh hạ sắc dụ, bảo ta phải trả. (Ngạc) Nhĩ Thái cho chạy trạm, đưa
thư đến địa đầu biên giới nước ta ở Tuyên Quang, nhưng thổ mục đất này
của ta là Hoàng Văn Phác (cũng có sách chép là Hoàng Văn Lâu) bác bỏ
chứ không chịu nhận thư. Chuyện tranh biện này kéo dài mãi đến năm sáu
ngày. (Ngạc) Nhĩ Thái ngờ rằng ta có ý gì khác, bèn thông báo cho quan
tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc – ND) chia quân phòng giữ biên giới. Hắn
cũng tâu việc này về triều, xin điều động binh mã ba tỉnh để phòng bị biên
