lại vô cùng quan hệ vì là kẻ phụ đạo cho thiếu quân. Nếu triều đình Nam
Việt chẳng thừa nhận cái ưu thế tuyệt đối của Cù Thị, Cù Thị đâu có thể dự
vào quốc chính. Chỉ hiềm người đàn bà này đầu óc quá tầm thường nên
không ý thức được cái địa vị cao quí của mình, chỉ biết nghe theo tiếng gọi
của ái tình. Ngoài ra, thị tưởng một cách đơn giản rằng mình là người Hán,
nay có cơ hội đem nước Việt sáp nhập vào đất Hán là làm được một việc ái
quốc huống hồ việc này lại còn do áp ực của tình nhân nữa. Xét cho phải,
việc tồn vong của Nam Việt bấy giờ là do thời thế và chỉ nên quy trách
nhiệm vào đám người lãnh đạo Nam Việt mà thôi.
Chúng ta ai mà không thấy từ Triệu Văn Vương, Minh Vương, Ai
Vương đến Dương Vương thực lực Nam Việt mỗi ngày một kém, do chính
sự suy bại dần, nhân tài không có. Sự yếu hèn đó là hậu quả của mấy tiền
triều liên tiếp. Triều đình Hán mỗi ngày một mạnh thì trái lại hùng khí
phương Nam lại sút kém dần. Tể tướng Lữ Gia và đám triều thần dưới đời
Dương Vương, lòng trung quân ái quốc có lẽ có thừa nhưng tài kinh bang tế
thế quả đã thiếu sót. Con thuyền mục nát ấy tất nhiên phải tan tành trước
cơn gió dữ. Nếu quy tội lỗi cho người đàn bà góa vô hạnh và đứa trẻ thơ
ngây chẳng hóa những ông mũ cao áo dài của luôn mấy triều không có
trách nhiệm gì chăng? Đấy là ý kiến riêng của chúng tôi, nhưng để so sánh
hai quan niệm cổ kim trước các biến chuyển của lịch sử, chúng tôi xin dành
ít lời phê bình cho cụ Cử Dương Bá Trạc và sử thần Ngô thời Sĩ qua các
dòng dưới đây:
Nước nào cũng có sử,
Chuyện xưa ghi chép đều hoàng đường,
Nước ta có nước từ bao giờ?
Hoa vua đầu hết là Hồng Bàng.
Truyền rằng vua lấy bà Âu Cơ,
