VÕ TRƯỜNG TOẢN
Cụ Võ Trường Toản người tỉnh Gia-định, huyện Bình-dương.
Khi Tây-sơn dấy binh, cụ ở ẩn dạy học. Nhiều danh-thần triều Gia-long
như Ngô tùng Châu, Trịnh hoài Đức, Lê quang Định, Ngô nhân Tịnh đều là
học-trò cụ. Hơn nữa, chính cụ đã gây nên cái học-phong sĩ-khí cho những
thế-hệ sau tốt-đẹp.
Từ những học-trò đỗ cao, quan sang, cho đến những người như Nguyễn
đình Chiểu, Huỳnh mẫn Đạt, Phan văn Trị sở dĩ đã giữ tròn tiết-tháo cơn
nước nhà bị xâm-lăng, đều là người có chịu ảnh-hưởng của cụ.
Trong lúc chúa Nguyễn-phúc Ánh chống Tây-sơn, khắc-phục được
Gia-định rồi, thường triệu cụ Võ đến bàn-luận việc nước. Chúa Nguyễn
muốn phong quan-tước cho cụ, cụ nhất định chối-từ, chỉ khuyên đào-luyện
tinh-thần đoàn hậu-tấn. Chúa Nguyễn rất khen và tiếc không được dùng tài
cụ.
Năm nhâm-tí 1792, cụ mất tại làng Hòa-hưng (Gia-định). Chúa Nguyễn
truy tặng huy-hiệu « Gia-định xử-sĩ Sùng-đức Võ tiên-sinh », lấy hiệu ấy
khắc vào mộ chí, và một đôi liễn truy điệu :
« Triều hữu huân danh bán thuộc Hà-phần cựu học ; Đẩu nam
phong giáo, tề khâm Nhạc-lộc dư uy ».
Cụ Võ mất, không có con-cái chi cả
, nhưng mọi người đều mến-mộ
ân-đức cụ, các học-trò đều tôn-kính cụ như cha. Cho đến về sau, khi Nguyễn
Ánh lên ngôi, các vị thượng-thư trong sáu bộ cũng có đôi liễn truy-niệm :
« Sinh tiền giáo-huấn đắc nhân, vô tử như hữu tử ; Một hậu thinh
danh tại thế, tuy vong dã bất vong ».
Nghĩa : « Lúc sống dạy-dỗ được người, không con cũng như có con ;
Chết đi tiếng-tăm còn để, mất mà chẳng mất ».
