Vua Giàng Say chết được ít lâu thì Cố Vinh có mặt ở xứ này. Cố Vinh
không ăn mặc kiểu nhà binh Pháp. Cũng không đeo súng. Cố mặc áo
choàng đen như con quạ, cưỡi con ngựa đực màu đỏ lửa. Một mình một
ngựa, thoạt đầu Cố Vinh đến các bản Mông quanh đồn binh đóng ở huyện lị
Sapả. Ít lâu sau, như vệt dầu loang, ông nhờ ngựa đưa đến các bản Mông xa
hơn. Ông tới cả đất Mù Cang Chải, nơi trời không ba ngày nắng, đất không
ba thước bằng, suốt ngày sương ủ mịt mờ nương thuốc phiện. Ông để tâm
nhiều nhất đến bản Lao Chải, nơi cư trú gần trăm nóc nhà họ Mã người
Mông cạnh huyện lị.
Xứ Mông chưa từng gặp một kẻ ngoại tộc nào thực hiện cuộc du hành
kiên nhẫn với tinh thần chăm chỉ học hỏi, và có thái độ trân trọng với nền
văn hóa cổ truyền của dân bản địa như thế. Chỉ đường là bài hát mở đầu
tang lễ. Cố nhập tâm từng câu, rồi còn lân la hỏi cho đến ngọn nguồn từng
điển tích. Cố ghi chép phong tục cướp vợ cùng các bài dân ca, các tập quán
bất thành văn, lại miêu tả cảnh quan thiên nhiên và nhân văn cùng mùa
màng, cách thức canh tác, dệt vải của bộ tộc này. Quên thói quen ăn lúa mì,
Cố dùng bữa với thứ bột ngô đồ chiêu nước canh cải. Cố uống chè tuyết,
ngủ qua đêm trên tấm da hổ, sống không phân ngôi khách chủ với mọi nhà.
Cố chăm học tiếng Mông lắm. Trong vòng nửa năm Cố đã nói thạo
thứ tiếng này, lại còn biết phân biệt thứ thổ ngữ vùng nội địa với ngoại
biên, biết nói kiểu tiếng Mông xanh thanh nhẹ hơn tiếng Mông đen. To lớn,
nhưng trẻ trung hiền lành. Hành vi ứng xử vẻ ngoài như khom nịnh, nhưng
cốt cách rõ đáng bề trên. Nét mặt, nụ cười hoàn toàn trong trẻo, không
vương sót tí chút dục năng tục lụy, ham muốn tầm thường, lại thêm có lời
nói ai nghe cũng lọt tai: “Ta về quê tổ của ta đây rồi”. Thoạt tiên Cố nói
vậy. Rồi Cố nhẩn nha tiếp: “Người Phăngki ta với người Mông là anh em
ruột thịt đấy. Này nhé: Cùng ở vùng lạnh. Cùng ăn bằng thìa. Phụ nữ Mông
và phụ nữ Phăngki cùng mặc váy như nhau. Vợ chổng như đôi chim cu, đi
đâu cũng có nhau. Có đúng tôi và anh là cùng thịt cùng da không?”. Người
Mông còn đang ngơ ngác, Cố đã tiếp: “Ngay tiếng nói ta cũng giống nhau
