Trong bộ Sử ký của danh gia Tư Mã Thiên có một đoạn viết về
Phạm Lãi, cho rằng: “Ông là vị danh tướng kiêm thông văn võ, biết
thời thế, ba lần dời chỗ ở mà vẫn thành công, làm đến Thượng khanh
rồi sau đó nổi danh buôn bán thịnh vượng”. Như vậy Phạm Lãi xứng
đáng là một Đại danh tướng không ai bì kịp bởi lối sống rất hài hòa
giữa danh và lợi; làm việc và vui chơi; sắt đá nghiêm minh nhưng
đồng thời lại đa tình, biết thương hoa tiếc ngọc.
Tương truyền có một câu chuyện có thể biểu hiện trí tuệ của ông
phi phàm khác người. Đó là lúc Phạm Lãi ở nước Sở, lấy tên Đào Chu
công, gia sản nhờ buôn bán lên tới hàng triệu, giàu có khắp chư hầu
không ai sánh bằng. Thế nhưng người con thứ của ông vô tình phạm
tội giết người, bị xử phải đền mạng.
Phạm Lãi vốn quen biết với Tướng quốc nước Sở là Trang Sinh,
nghĩ rằng ông ta có thể cứu vãn được nên định sai người con út đem số
vàng cực lớn là 1000 dật (tức khoảng 24.000 lượng) để chuộc tội chết
cho con. Thế nhưng người vợ nhất định sai người con trưởng đi làm
việc này. Bất đắc dĩ Phạm Lãi phải nghe theo. Người con trưởng đem
vàng đút lót cho Trang Sinh, ông này liền lấy cớ nước Sở xuất hiện
quá nhiều điềm xấu nên đề nghị Sở vương ban lệnh đại xá. Sở vương
nghe theo, hạ lệnh tha hết các tù nhân, kể cả người bị tội chết.
Tiếc rằng người con trưởng của Phạm Lãi quá thiển cận, khi nghe
tin Sở vương đại xá thì nghĩ rằng Trang Sinh chẳng có công lao gì, lập
tức quay lại đòi vàng. Thật ra Trang Sinh không tức giận vì mất số
vàng mà hổ thẹn vì nghĩ rằng đã bị đứa trẻ lừa gạt, lập tức vào triều
tâu lại:
– Tôi nghe đồn rằng hiện có người con của Đào Chu công đem số
vàng lớn đến đây để đút lót cho Đại vương ban lệnh đại xá thiên hạ.
Như vậy chính họ Đào được phúc chứ không phải Đại vương. Lệnh
đại xá đã được ban ra, làm vua không nói đùa, bây giờ Đại vương cứ
cho thi hành, chỉ riêng người nhà họ Đào không tha thứ, tất thiên hạ sẽ
biết ai là người nhân đức ngay.
