bức tường long lở này! Rakitin không hiểu điều này, hắn chỉ muốn xây căn
nhà để cho thuê. Tôi mong chờ chú. Thế nào là đau khổ? Tôi không sợ đau
khổ, dù có nhiều đến đâu mặc lòng. Bây giờ tôi không sợ, trước kia thì tôi
sợ. Chú ạ, ra trước toà có lẽ tôi sẽ không trả lời… Tôi có cảm giác rằng bây
giờ tôi có đủ nghị lực để vượt qua tất cả, chịu đựng mọi đau khổ, miễn là
chốc chốc lại tự nhủ: ta vẫn hiện hữu! Trong ngàn nỗi cực khổ ta vẫn hiện
hữu, quằn quại trong sự tra tấn - nhưng tôi hiện hữu! Bị trói vào cột, tôi vẫn
hiện hữu tôi nhìn thấy mặt trời, hay không nhìn thấy mặt trời, tôi vẫn biết
rằng mặt trời hiện hữu. Còn biết thế nào là mặt trời, đấy là cả cuộc đời
Aliosa, chú là thiên thần của tôi, các thứ triết lý khác nhau giết chết tôi, quỷ
tha ma bắt chúng đi! Chú Ivan…
- Anh Ivan làm sao kia? - Aliosa ngắt lời, nhưng Mitia không nghe rõ.
- Chú ạ, trước đây tôi không hoài nghi chút nào cả, nhưng tất cả những cái
đó tan ra trong tôi. Có lẽ chính bởi vì những ý tưởng chưa từng biết sục sôi
trong tôi nên tôi say rượu, tôi đánh nhau, tôi nổi khùng. Chỉ để thoả mãn
những ý tưởng đó, tôi đánh nhau chỉ đề chế ngự, đè ép những ý tưởng ấy.
Chú Ivan không phải là Rakitin, chú ấy che giấu nhưng ý tưởng. Chú Ivan
là con Xpanh, chú ấy im lặng, lúc nào cũng im lặng. Còn tôi bị Chúa giày
vò. Chỉ có điều ấy giày vò tôi. Nếu không có Chúa Trời thì sao? Nếu như
Rakitin nói đúng rằng trong loài người, ý tưởng là cái nhân tạo thì sao? Khi
ấy, nếu không có Chúa Trời thì con người là chủ trái đất, chủ toà nhà thế
giới. Tuyệt vời! Nhưng không có Chúa Trời thì con người đức hạnh thế
nào? Đấy là câu hỏi! Tôi luôn luôn tự hỏi về tất cả những điều đó. Bởi vì
như vậy thì nó sẽ yêu ai. Con người ấy? Nó sẽ phải tạ ơn ai, sẽ hát thánh ca
ngợi khen ai? Rakitin cười. Rakitin nói rằng không có Chúa Trời vẫn có thể
yêu loài người được. Cái thằng hỉ mũi không sạch ấy chỉ có thể cả quyết
như vậy, còn tôi không thể hiểu gì được cả. Rakitin thì dễ sống thôi, hôm
nay hắn nói với tôi: "Tốt hơn hết là anh hãy lo mở rộng quyền công dân của
con người hay ít ra về việc không tăng giá thịt bò; yêu nhân loại cách ấy
