, ở cuối một tác phẩm vĩ đại nhất trong những tác phẩm của mình,
thể hiện cả nước Nga bằng chiếc tam mã Nga táo tợn phóng như bay tới cái
đích chưa từng biết, kêu lên: ‘A, xe tam mã, con chim tam mã, ai đã sáng
chế ra ngươi!’ – và trong lúc hân hoan tự hào, ông thêm rằng trước cỗ xe
tam mã phóng bạt mạng, mọi dân tộc đều kính nể tránh ra. Thế đấy, thưa các
vị, ừ thì tránh ra, kính cẩn hay không, nhưng theo cái nhìn tội lỗi của tôi,
nghệ sĩ thiên tài đã kết thúc như vậy hoặc trong lúc bốc đồng của ý nghĩ đẹp
đẽ thơ ngây như trẻ thơ, hoặc chỉ là sợ kiểm duyệt thời bấy giờ. Vì nếu
thắng vào cỗ tam mã của ông chỉ những nhân vật của ông thôi – Sobakevich,
Nozdryov, và Chichikov – thì dù có đưa ai lên đánh xe cũng không thể đi
đến cái gì hay ho với những con ngựa như thế! Mà đấy là những con ngựa
trước kia, còn lâu mới bằng những con ngựa bây giờ, chúng ta có những con
ngựa...”
Đến đây, bài nói của Ippolit Kirillovich bị ngắt quãng bởi những tràng
vỗ tay. Quần chúng thích sự miêu tả cỗ xe tam mã Nga theo quan điểm tự
do. Thực ra chỉ có hai ba kẻ vỗ tay, thành thử chánh án không thấy cần thiết
phải dọa công chúng sẽ “mời ra khỏi phòng” và chỉ nghiêm khắc nhìn về
phía những kẻ vỗ tay. Nhưng Ippolit Kirillovich được khích lệ: cho đến giờ
chưa bao giờ người ta vỗ tay hoan hô ông. Một con người bấy nhiêu năm
người ta không muốn nghe, vậy mà bỗng nhiên tiếng nói vang khắp nước
Nga!
“Thật vậy, – ông nói tiếp, – gia đình Karamazov là cái gì mà đột nhiên
mang tiếng tăm đáng buồn như thế trong khắp nước Nga? Có lẽ tôi quá
cường điệu, nhưng tôi có cảm giác rằng trong bức tranh của gia đình này
tuồng như thoáng hiện một số yếu tố chung cơ bản, mà chỉ thoáng hiện dưới
hình thức vi mô như ‘mặt trời trong giọt nước nhỏ’, nhưng vẫn là sự phản
chiếu một cái gì, phản chiếu một cái gì. Hãy nhìn ông già bất hạnh, buông
tuồng và phóng đãng nọ, ‘ông bố của gia đình’ đã chấm dứt đời mình một
cách đáng buồn như thế. Quý tộc dòng dõi, bắt đầu con đường công danh
bằng thân phận kẻ đi ăn chực nghèo hèn, qua cuộc hôn nhân tình cờ và bất
