H
ồi ấy anh mới có hai mươi mốt (anh Ivan của anh ta hai mươi tư, anh cả
Dmitri của họ hai mươi tám). Trước hết xin nói rằng chàng trai ấy, Alyosha,
không phải là người cuồng tín, và theo ý tôi ít ra cũng không phải là người
theo thuyết thần bí. Tôi xin nói trước ý kiến đầy đủ của tôi: anh chỉ là một
người nhân ái vượt trước thời đại mình, và anh ham mê con đường tu hành
là vì bây giờ duy có nó làm xáo động mạnh trí tưởng tượng của anh và anh
hình dung đấy có thể nói là lý tưởng để thoát khỏi bóng tối của lòng hận thù
đã bùng nổ trên trần gian mà vươn tới ánh sáng của tình yêu trong tâm hồn
anh. Con đường đó lôi cuốn được anh chỉ là vì trên đường anh đã gặp một
người mà anh cho là siêu phàm: trưởng lão
Zosima trứ danh của tu viện
chúng tôi, người mà anh quyến luyến với tất cả mối tình đầu nồng nhiệt của
trái tim không hề biết thỏa nguyện. Tuy nhiên, tôi không chối cãi rằng ngay
hồi ấy anh đã rất kỳ dị, thậm chí kỳ dị từ trong nôi. Ờ mà ở trên tôi đã kể
rằng anh mồ côi mẹ từ hồi mới lên ba. Sau này anh nhớ rõ hình ảnh mẹ suốt
đời, khuôn mặt, những cử chỉ âu yếm, “hệt như mẹ vẫn sống, đang đứng
trước mặt tôi”. Những kỷ niệm như thế có thể khắc sâu vào tâm khảm (điều
này ai cũng biết) từ thuở bé dại hơn, thậm chí từ năm lên hai, nhưng suốt đời
chúng chỉ như những chấm sáng trong bóng tối, hay như một mảnh con bị
dứt ra từ tấm tranh rất lớn đã lụi tàn và đã biến mất, chỉ còn để lại một mảnh
nhỏ ấy thôi. Với Alexey, sự thể đúng như vậy: anh nhớ như in một chiều hè
êm ả, cửa sổ mở, ánh tà dương chênh chếch (nhưng tia sáng chênh chếch ăn
sâu vào tâm trí hơn hết), trong góc phòng một bức ảnh thánh với cây đèn thờ
thắp sáng ở phía trước và mẹ anh quỳ trước bức ảnh, khóc nức nở như lên
cơn thần kinh, gào rú bồng anh trên tay, ôm ghì lấy anh làm anh đau cả
người và cầu khấn Đức Mẹ đồng trinh ban ơn lành cho anh, hai tay nâng
bổng anh lên gần bức ảnh như dâng anh cho Mẹ che chở...
Bỗng nhiên người vú chạy vào và hoảng hốt giằng lấy anh. Một cảnh
tượng phi thường! Giây lát ấy Alyosha ghi sâu vào ký ức gương mặt mẹ:
anh nói rằng khuôn mặt ấy bị kích động cực độ, nhưng đẹp tuyệt vời theo
chỗ anh nhớ được. Nhưng ít khi anh thổ lộ với ai kỷ niệm ấy. Thời thơ ấu và
