ban sáng Cha Paissy bắt gặp Alyosha ngồi trên đó). Ngoài vị trưởng lão đã
tạ thế từ lâu ấy, người ta vẫn nhớ như in một đức cha cực kỳ cao trọng mới
mất gần đây, trưởng lão Varsonofy, chính là người mà Cha Zosima đã kế
chân trưởng lão, người mà lúc còn sống, tất cả những người hành hương đến
tu viện đều cho rằng đây đích thị là vị thánh hài. Người ta vẫn truyền tụng
rằng cả hai vị nằm trong quan tài như người còn sống và lúc đem mai táng,
xác hoàn toàn không bốc mùi, gương mặt dường như rạng rỡ hẳn lên. Một
số người thậm chí còn một mực nói rằng theo họ nhớ thì thi hài các vị ấy tỏa
ra mùi hương trầm thơm phức. Nhưng mặc dù có những sự xác nhận long
trọng như thế, vẫn khó giải thích được nguyên nhân trực tiếp khiến cho bên
quan tài trưởng lão Zosima lại có thể xảy ra một hiện tượng phi lý và tai ác
như thế. Riêng tôi cho rằng ở đây có nhiều nguyên nhân khác nhau tác động
đồng thời. Chẳng hạn trong số đó có cả sự thù địch thâm căn cố đế đối với
thể chế trưởng lão, coi như một sự đổi mới tai hại, ở tu viện sự thù địch ấy
ẩn sâu trong trí óc nhiều thầy tu. Cuối cùng, cố nhiên là tâm trạng ghen tị về
đức thánh thiện của người đã khuất, ngay khi Cha còn sống đức thánh thiện
ấy đã vững vàng đến nỗi dường như không được phép phản đối. Bởi vì mặc
dù vị trưởng lão đã quá cố thu phục được tình cảm của nhiều người, bằng
phép lạ thì ít, mà bằng tình yêu thì nhiều hơn, và đã tạo dựng được quanh
mình cả một thế giới những người ái mộ mình, tuy nhiên, thậm chí chính vì
thế mà tự chuốc lấy những kẻ ghen tị, và tiếp đó cả những kẻ thù dữ dội,
công khai và giấu mặt, không chỉ trong tu viện, mà cả ở ngoài đời. Chẳng
hạn, Cha không làm hại ai, nhưng: “Vì sao ông ta được coi là thánh?” Chỉ
một câu hỏi ấy, lặp đi lặp lại nhiều lần, rốt cuộc sản sinh ra cả một vực thẳm
hận thù không đáy. Tôi cho rằng chính vì thế mà nhiều người khoái chí vô
cùng khi nghe tin xác Cha bốc mùi, mà lại chóng vánh như thế – Cha chết
chưa được một ngày; đồng thời trong số những người trung thành với trưởng
lão và cho đến lúc ấy vẫn tôn sùng Cha, có những người coi biến cố đó như
sự sỉ nhục đối với cá nhân mình. Sự việc diễn ra dần dần như sau.
Ngay từ khi xác chết bắt đầu bốc mùi, chỉ nhìn những thầy tu vào
phòng đặt quan tài cũng có thể biết họ đến đó làm gì. Họ vào, đứng một lúc,
