“Ghen! Othello không ghen, chàng cả tin.” Pushkin nhận xét như vậy,
và chỉ riêng nhận xét đó đã chứng tỏ trí tuệ sâu sắc phi thường của nhà thơ
vĩ đại của chúng ta. Chẳng qua là tâm hồn Othello tan nát và cảm quan của
chàng về thế giới trở nên rối loạn, vì chàng mất lý tưởng. Nhưng Othello
không ẩn núp, do thám, rình mò: chàng cả tin. Trái lại, cần phải ra sức khêu
gợi, thôi thúc, xúi giục, chàng mới đoán ra sự phụ tình. Kẻ ghen tuông thực
sự không thế. Thậm chí ta không thể tưởng tượng nổi một kẻ ghen tuông có
thể chịu đựng sự ô nhục và đồi bại về đạo đức đến mức nào mà không hề bị
lương tâm cắn rứt. Nhưng không phải đấy toàn là những kẻ có tâm hồn ti
tiện và bẩn thỉu. Trái lại, người có tấm lòng cao quý, có tình yêu trong trắng
đầy hy sinh vẫn có thể núp dưới gầm bàn, mua chuộc những kẻ đê mạt nhất,
dùng những cách do thám và nghe trộm xấu xa nhơ bẩn nhất. Othello sẽ
không bao giờ cam chịu sự phụ tình – tha thứ thì không thể được rồi, mà
cam chịu cũng không – tuy chàng hiền lành và ngây thơ như đứa trẻ. Kẻ
ghen tuông thực sự thì không thế: khó mà tưởng tượng nổi kẻ cả ghen có thể
chấp nhận và cam chịu những gì, có thể tha thứ đến mức nào! Những kẻ cả
ghen có thể và có khả năng tha thứ hết sức nhanh chóng (tất nhiên là sau
một trận lôi đình) cả cho tội phản bội quả tang, khi chính anh ta nhìn thấy
cảnh ôm hôn nhau, miễn là anh ta có thể tin chắc rằng chẳng hạn “đây là lần
cuối cùng” và từ nay kẻ tình địch sẽ biến mất, sẽ bỏ đi tận cùng trời cuối đất,
hay chính anh ta sẽ đưa nàng đến một nơi nào mà kẻ tình địch đáng sợ ấy
không lai vãng đến nữa. Tất nhiên sự làm lành ấy chỉ được một thời gian
ngắn, vì cho dù kẻ tình địch có biến mất thật đi nữa thì ngày mai anh ta sẽ
lại phát minh ra kẻ tình địch khác và ghen với người mới này. Thử hỏi thứ
tình yêu mà cứ phải rình mò theo dõi như thế thì có nghĩa lý gì, thứ tình yêu
mà người ta phải ráo riết canh giữ như thế có giá trị gì không? Nhưng kẻ
thực sự cả ghen không bao giờ hiểu được điều đó, ấy thế mà trong số họ quả
tình vẫn có những người có tấm lòng cao cả. Kể cũng lạ, chính những người
có tấm lòng cao cả ấy, khi đứng trong một xó kín để rình rập và nghe trộm
thì tuy hiểu rất rõ, “bằng tấm lòng cao cả của mình”, tất cả sự đê nhục mà họ
đã tự chuốc lấy, nhưng ít ra là giây phút ấy, khi họ đứng trong xó kín, họ
không bao giờ cảm thấy lương tâm cắn rứt. Mitya thì hễ cứ thấy mặt
