vương quốc với bờ biển cực kì thuận lợi có thể đã đưa được ra biển một lực
lượng hải quân cân sức với hải quân Anh. Cũng không nghi ngờ gì rằng, nếu
các nước ven biển yếu hơn nhìn thấy rằng liên minh như thế đã hình thành
và hoạt động hiệu quả, họ đã dũng cảm đứng lên chống lại cái chính phủ
mạnh đến mức khiến người ta vừa ghen tức vừa sợ hãi, lại coi thường quyền
lợi và tài sản của các dân tộc khác, chẳng khác gì những lực lượng không có
ai kiềm chế nổi vẫn làm. Nhưng đáng buồn cho cà Pháp và Tây Ban Nha là
liên minh được hình thành quá muộn. Sau khi hạm đội Pháp bị xoá sổ vào
năm 1759, trong toàn dân đã dấy lên phong trào ủng hộ hải quân, một phong
trào được Choiseul khuyến khích và hướng dẫn một cách khéo léo. “Trên
khắp nước Pháp, tình cảm của nhân dân đã bùng lên thành tiếng thét; ‘cần
phải khôi phục hải quân’. Tiền quyên góp của các thành phố, các công ty và
các cá nhân đã tạo ra những khoản đầu tư đáng kể. Các bến cảng vừa mới
đây vẫn còn im ắng đã hoạt động sôi nổi trở lại. Ở đâu cũng thấy tàu được
đóng mới và sửa chữa. ”Ngài bộ trưởng còn nhận thức được rằng, cùng với
việc phục hồi trang thiết bị, cũng cần phải khôi phục cả kỉ luật và tinh thần
chiến đấu của thuỷ thủ đoàn. Nhưng đã quá muộn, cuộc chiến lớn và không
mấy thành công lại đang vào hồi quyết liệt, không phải là lúc bắt đầu chuẩn
bị. “Muộn còn hơn không”, không thích hợp bằng ngạn ngữ “Phải chuẩn bị
chiến tranh ngay trong thời bình”. Tình hình Tây Ban Nha có khá hơn. Một
nhà sử học người Anh cho rằng, ngay khi chiến tranh nổ ra, nước này đã có
100 tàu các loại, trong đó có thể có tới 60 tàu chiến. Tuy vậy, dù việc Tây
Ban Nha tham gia vào đội ngũ những kẻ thù đông đảo của Anh có thể làm
cho nước này rơi vào hoàn cảnh khó khăn, nhưng lợi thế của họ về quân số,
kĩ năng, kinh nghiệm và uy tín thì vẫn không vì thế mà bị suy suyển. Với
70.000 thuỷ thủ – cựu chiến binh, nước Anh chỉ cần giữ được vị trí hiện tại
mà thôi, kết quả như chúng ta đã thấy.
Sau khi hoà bình lập lại, Choiseul vẫn sáng suốt trung thành với những
ý tưởng ban đầu của mình. Hải quân tiếp tục phục hồi, quá trình này còn
được đẩy mạnh bởi tham vọng nghề nghiệp và ước muốn trở thành những
người vượt trội trong hàng ngũ sĩ quan hải quân, như đã nói bên trên. Hải
quân Mỹ hiện nay nên học theo mô hình đó. Công tác đóng tàu chiến được
