Der Besuch der alten Dame ngày 29.1.1956 tại Schauspielhaus Zürich, sân
khấu phương Tây đã làm được nhiều việc hơn là chăm chỉ nhặt trứng trong
chuồng gà, một tiến trình mà sân khấu Việt Nam không trải qua hoặc không
trải qua ở cùng mức độ. Nó khó lòng tìm trong vở kịch của Dürrenmatt một
chỉ dẫn có thể tuân theo để diễn giải cái ẩn dụ giản dị phi thường này theo
một trong hai hướng mà nó quen thuộc nhất: phê phán cái xấu, cái Ác và ca
ngợi cái đẹp, cái Thiện. Nó không được chuẩn bị để tiếp nhận một vở kịch,
trong đó mọi nhân vật đều bước qua xác đồng loại để mưu cầu một điều gì
đó cho bản thân, còn nạn nhân, nhân vật duy nhất mà càng về cuối càng
vươn tới nhân phẩm hay một cái gì gần như thế, lại đồng thời là thủ phạm
ban đầu. Ở đó trừng phạt và thoả mãn diễn ra ngoài mọi nguyên tắc đạo
đức, song tình trạng phi đạo đức của cả một cộng đồng lại không hề dễ làm
đối tượng phê phán, khi tác giả phô bày nó với thái độ „có lẽ ở hoàn cảnh
của họ, tôi cũng không làm khác“.
Thêm vào là một điều không phù hợp nữa, một điều rất nhạy cảm thì đúng
hơn: Muốn hay không, ngẫu nhiên câu chuyện của Dürrenmatt về một
người đàn bà bị phản bội, oan khuất, ruồng bỏ, không còn đất sống trên quê
hương, phải lăn lộn tha phương cầu thực, nay giầu sang tột đỉnh trở về thăm
quê và tung tiền mua nhân tâm, chuộc công lí, báo thù cho quá khứ, gợi
những liên tưởng nhất định đến quan hệ trong quá khứ và hiện tại của Việt
Nam với cộng đồng người Việt từng phải bỏ nước ra đi, nay là những đối
tượng cần „tranh thủ“ - để dùng một trong những khái niệm kì lạ nhất của
ngôn ngữ vận động và tuyên truyền vẫn còn sót lại. Tôi có thể hiểu, tự thân
Dürrenmatt đã là khó chịu, thêm những hoàn cảnh không hẹn mà nên khác
vào đó thì sự khó chịu được gọi là sự không phù hợp cũng còn là mềm.
Nhưng cho đến mùa hè 2005, Franz Xaver Augustin, người mà hơn một
năm trước, khi dự án Dürrenmatt bị từ chối, đã than rằng „thế thì tôi còn
làm cái gì ở Việt Nam nữa“, với sự kiên nhẫn vô tận và thiện chí cũng vô
