Không nhiều tác phẩm nước ngoài có thể đương nhiên nhận một đời sống
Việt như vậy. Tôi từng ao ước và tiếp tục mơ tưởng làm như thế với Der
Prozeß, „Josephine, die Sängerin oder das Volk der Mäuse“ và „In der
Strafkolonie“ của Kafka, không phụ thuộc vào thời điểm. Trường hợp Der
Besuch der alten Dame của Dürrenmatt thì khác. Trước bước ngoặt Đổi
Mới, nó hoàn toàn có thể được hoan nghênh tại Việt Nam, như tại hầu hết
các nước xã hội chủ nghĩa cũ, trong đó có Trung Quốc, với tinh thần của
lần công diễn đầu tiên năm 1967 tại nhà hát Volksbühne thuộc Cộng hoà
Dân chủ Đức cũ: một thông điệp lột trần chân tướng của chủ nghĩa tư bản
và chủ nghĩa đế quốc, một lời cảnh báo trước nguy cơ tha hoá của con
người trong nanh vuốt của các thế lực tài phiệt phương Tây, một ngụ ngôn
về sự vong thân của đám đông trước những hấp lực của chủ nghĩa phát-xít
(!) và tác giả của nó có thể được rộng lượng ghi nhận như một kịch tác gia
tiến bộ và nhân đạo phương Tây, tuy còn những hạn chế từ quan điểm giai
cấp và chưa triệt để chỉ ra những mâu thuẫn đối kháng sâu sắc trong lòng
xã hội tư bản. Trong một bối cảnh tiếp nhận văn học thế giới như thế và
trước hết, trong cái xã hội Việt Nam của một thời chưa xa lắm, khi cái
nghèo tuy gặm nhấm nhưng chưa đục ruỗng mọi giá trị và người ta nhẫn
nại mắc kiếp sống khốn cùng của mình lên những cái đinh niềm tin đóng
khá vững chắc, tôi không có lí do nào để biến Der Besuch der alten Dame
thành Bà lớn về thăm. Song vào năm 2003, tôi không có lí do nào để không
làm như vậy. Vở kịch của Dürrenmatt dường như được viết riêng cho Việt
Nam hôm nay. Ở mọi nơi trên toàn thế giới, tất cả những gì không mua
được bằng tiền đều có thể mua được bằng rất nhiều tiền, song cái bi hài
nhức nhối của quá trình từ không đến có như được miêu tả trong vở kịch
này khớp với hiện trạng Việt Nam hôm nay như thể đã được nhà viết kịch
Thuỵ Sĩ tiên liệu sẵn từ năm mươi năm trước.
Sân khấu và văn chương là hai thế giới khác hẳn nhau. Những điều rất thú
vị trong một tác phẩm văn học đọc bằng mắt, thường là tự đọc, một cách cá
nhân, không bị thời gian ràng buộc, dừng lại hay lặp lại tuỳ ý, có thể trở
