lính Saint Rafael gần Marseille. Khác các anh em lính thợ, tôi biết
một chút tiếng Pháp, thậm chí mấy người Tây ở Hà Nội còn khen tôi
nói tiếng Pháp đúng mẹo. Khi gặp ông Trường, ông ấy hỏi tôi có biết
Cuốc Ngữ không, có biết Le Nôm không, Le Chinois không. Tôi bảo
ông Trường là tôi đọc được cả. Ông Trường bảo, ”Anh lên giúp việc
cho tôi.“ Ông Trường làm thông ngôn, nhưng hay viết đơn giúp lính
Annam. Tôi hầu ông Trường việc ghi tên họ, quê quán người ta bằng
chữ Cuốc Ngữ. Tên tôi cũng là do ông Trường cũng khuyên đổi. Ông
bảo, ”Tên Trúc, người Tây khó gọi.“ Sau đó tôi lấy tên Trúc Tâm. Gọi
là Tâm cho dễ.
Ông Trường dạy thêm tôi tiếng Pháp. Dần dần ông nói chuyện
nhiều với tôi,lúc đó tôi vỡ lẽ chuyện ông mới được ra tù rồi đăng
lính và chuyển đến Toulouse. Ông bị người Pháp bắt đi tù vì ông có
quốc tịch Pháp, sống ở Pháp mà lo chuyện ở tận Đông Dương. Ông
Trường bị bắt vì lập ra hội ái hữu La Fraternité des compatriotes
10
, có
liên lạc mật thiết với ông hoàng Cường Để và Phan Châu Trinh.
-----------------
10
Hội đồng bào thân ái
Ông Cường Để chống Pháp ở Bắc Kỳ ít người biết, nhưng trong
Nam Kỳ, lúc tôi đi qua có nghe người ta nhắc tới. Sau này, quãng
năm 1919, lúc tôi chuẩn bị rời Thessaloniki bên xứ Macédonie thì tôi
có nghe ông Trường tham gia nhóm ký tên trong Revendications du
peuple annamite
11
.
Hình như tôi hơi lan man. Để tôi viết lại cho có đầu đuôi, cậu theo
cho dễ.
Tôi vẫn nhớ cái đêm mùa thu gió đã bắt đầu mang theo lạnh giá, tôi
bắt gặp một người trẻ đang ngồi đợi cậu Sanh ở cầu thang. Cái cầu
thang gỗ đẹp đẽ có tay vịn bằng đồng sáng bóng mà cậu Sanh hay
