dài sự kiện, niên đại, tên các triều đại; cũng không nên chỉ coi nó là việc
chuẩn bị cần thiết cho trẻ có một nghề sau này, mà nên chú trọng trước hết
tới sự truyền cho chúng di sản tinh thần, luân lí, kĩ thuật và mĩ thuật của
chúng ta, truyền một cách thật đầy đủ và phổ biến càng rộng trong đám
thanh niên thì càng tốt, để cho loài người sau này hiểu rộng hơn, chỉ huy
khéo hơn, tô điểm cho đời và hưởng đời nhiều hơn.
Di sản đó mà từ nay chúng ta có đủ phương tiện để truyền đạt hơn, còn
quí báu hơn thời trước nữa. Nó quí hơn di sản của Périclès vì nó gồm cả
văn minh của Hi Lạp sau Périclès; quí hơn di sản của Léonard de Vinci vì
ngoài Léonard de Vinci ra, nó còn gồm cả thời đại Văn nghệ phục hưng ở
Ý; quí hơn di sản của Voltaire vì nó gồm cả Thế kỉ ánh sáng
những gì mà thế kỉ đó đã cống hiến thế giới. Mặc dầu bị chúng ta chê, sự
tiến bộ quả là có thực, mà sở dĩ vậy không phải là vì chúng ta sinh ra khỏe
mạnh, thông minh hoặc ngoan hơn các em bé thời xưa đâu mà vì chúng ta
được thấy trong nôi của chúng ta một di sản lớn lao hơn; kiến thức và nghệ
thuật tích lũy mỗi ngày một chút, chập chồng mỗi ngày một cao ở dưới
chân chúng ta y như các lớp đất các nhà khảo cổ khai quật, và loài người
càng biết lợi dụng di sản đó thì càng thăng tiến.
Lịch sử trước hết là nghệ thuật sáng tạo và bảo vệ di sản đó; mà sự tiến
bộ là làm sao cho di sản đó tăng lên, công dụng của nó được phổ biến. Đối
với những người học sử không phải chỉ để biết những điên khùng cùng tội
ác của loài người, mà còn để được phấn khởi vì nhớ lại các người có công
sáng tác, đối với những người đó, dĩ vãng không còn là cái kho chứa những
xấu xa, bỉ ổi đáng nản nữa; nó thành một thiên quốc, một quốc gia mênh
mông của tinh thần, tại đó có cả ngàn vị thánh, chính khách, nhà phát minh,
nhà bác học, thi sĩ, nghệ sĩ, nhạc sĩ, tình nhân và triết gia đương tiếp tục
sống, nói năng, giảng dạy, sáng tác và ca hát. Sử gia không có gì phải than
vãn vì thấy rằng loài người cho đời sống một ý nghĩa ra sao thì đời sống sẽ
có ý nghĩa đó, không thể khác được; trái lại, chúng ta nên vinh hãnh rằng
chính chúng ta đã cho cuộc sống của mình một ý nghĩa, ý nghĩa này đôi khi
vượt cả sự chết nữa. Sung sướng thay người nào trước khi chết đã hưởng
