thuật đã phổ biến một cách thật là bất ngờ những thực phẩm đủ bổ, những
căn nhà sạch sẽ, sự tiện nghi, sự giáo dục và các thú tiêu khiển? Chúng ta
có thực tâm thích những agora ở Athènes, hoặc những comitia La Mã
hơn Quốc hội Anh hoặc Mĩ không? Chúng ta có chịu nhận một sự tự do
hạn chế như sự tự do ở miền Attique
, hoặc một chính quyền do bọn
lính cận vệ [La Mã] đề cử không? Sống dưới chế độ luật pháp của Cộng
Hòa Athènes hoặc của Đế quốc La Mã, chúng ta có sung sướng hơn là dưới
chế độ hiến pháp hiện nay nó bảo đảm cho ta sự tự do cá nhân nhờ những
đoàn bồi thẩm ở pháp đình, sự tự do trí tuệ và tôn giáo, và sự giải phóng
phụ nữ không? Phẩm hạnh của chúng ta dù có buông thả tới đâu thì có tệ
hơn Alcibiade
không, và có bao giờ người ta thấy một tổng thống Mĩ
cặp một gái điếm có học mà ra mắt công chúng như Périclès
không?
Chúng ta có xấu hổ về những đại học đồ sộ, những nhà xuất bản nhiều vô
kể, những thư viện công cộng đầy sách của chúng ta không? Athènes hồi
xưa có những nhà soạn kịch đại tài nhưng có nhà nào vĩ đại hơn
Shakespeare không, và Aristophane
có sâu sắc, nhân bản bằng Molière
không? Démosthène, Isocrate và Eschine [thời cổ] có hùng biện hơn
Chatham, Burke, Sheridan [thời cận đại không? Chúng ta có đặt sử gia
Gibbon ở dưới Hérodote hoặc Thucydide không? Văn xuôi thời thượng cổ
có một bài nào so sánh được về nội dung với tiểu thuyết hiện đại không?
Nhiều lắm là chúng ta chỉ có thể nhận rằng thời thượng cổ hơn chúng ta về
phương diện mĩ thuật, mặc dầu nhiều người thích giáo đường Notre Dame
ở Paris hơn đền Parthénon ở Athènes. Nếu các Quốc phụ thành lập nước
Mẹ sống lại ở Mĩ, nếu Fox và Bentham sống lại ở Anh hoặc Voltaire và
Diderot sống lại ở Pháp, thì các vị ấy có trách chúng ta là vong ân không, vì
chúng ta không nhận thấy cái may mắn được sống ở thời này, chứ không
phải sống vào năm 1900, đừng nói chỉ là sống ở thế kỉ Péricìès hoặc
Auguste? Chúng ta đừng nên thắc mắc quá mức về nỗi nền văn minh của
chúng ta có thể chết như mọi nền văn minh khác. Vua Phổ Frédéric hỏi đạo
quân của ông đương rút lui ở Kolin: “Các anh có muốn trường sinh bất tử
không?”
Có lẽ nên mong cho cuộc sống đổi mới hoài, mà nhiều nền
