Loài người vô cùng khó tính, thế nào cũng không vừa ý: Dù thắng được
những trở ngại nào đi nữa, dù đạt được nhiều mục tiêu rồi, chúng ta vẫn
luôn luôn kiếm được cớ để thấy mình rất mực đau khổ; chúng ta cảm thấy
âm thầm thích thú khi cho rằng nhân loại hoặc vũ trụ không xứng đáng với
ta. Có vẻ như vô lí, điên khùng nếu định nghĩa tiến bộ là làm cho một đứa
trẻ trung bình tài giỏi hơn, hoàn toàn hơn một người lớn hoặc một người
minh triết; nhưng định nghĩa tiến bộ là “làm tăng hạnh phúc lên” thì có
khác gì vậy đâu, vì đứa bé nhất định là sướng hơn người lớn và hạng người
minh triết. Có thể tìm một định nghĩa nào khách quan hơn không? Theo
thiển kiến của chúng tôi thì tiến bộ là sự tăng tiến cái khả năng mà sinh vật
tác động tới ngoại giới. Tiêu chuẩn đó có thể áp dụng cho một cơ thể hạ
đẳng nhất cũng như cho loài người.
Chúng ta không nên đòi hỏi sự tiến bộ phải liên tục và phải phổ cập
.
Hiển nhiên là các nền văn minh đã có những thời thụt lùi, cũng như cá nhân
đã trải qua những lúc thất bại, mệt mỏi, nghỉ ngơi; miễn giai đoạn hiện tại
khác những giai đoạn trước ở điểm con người có khả năng tác động tới
ngoại giới mạnh hơn, là thực sự có tiến bộ rồi. Chắc rằng suốt dòng lịch sử,
có một số quốc gia tiến bộ trong khi các quốc gia khác suy tàn; chẳng hạn
hiện nay Nga đương tiến mà Anh đương lùi. Lại thêm cùng một quốc gia
có thể tiến trong một khu vực hoạt động nào đó mà lùi trong một khu vực
khác, chẳng hạn Mĩ đương tiến về kĩ thuật mà lùi về mĩ thuật. Khi nhận
định rằng thiên tài của các quốc gia trẻ như Mĩ và Úc hợp với hạng người
thực tế (nhà sáng chế, nhà bác học, nhà kĩ thuật) hơn là với hạng nghệ sĩ
(họa sĩ thi sĩ, điêu khắc gia, văn sĩ, hùng biện gia), thì chúng ta hiểu được
rằng mỗi thời đại và mỗi miền cần có và sản xuất được một số khí chất, tài
năng nào đó hơn là những khí chất, tài năng khác, có vậy mới dễ khắc phục
được ngoại vật. Chúng ta đừng nên so sánh công trình của một xứ nào đó
hoặc một thời đại nào đó với những công trình tốt đẹp nhất của lịch sử
trong tất cả các thời đại đã qua. Chúng ta chỉ cần biết hạng trung nhân ngày
nay có làm chủ được điều kiện sinh hoạt của mình hơn cổ nhân không.
