Nếu chúng ta nhìn bao quát cả mấy chục thế kỉ, nếu chúng ta so sánh
cuộc sống hiện thời của ta, dù bấp bênh, hỗn độn, cực khổ đến đâu đi nữa,
với cuộc sống của các dân tộc bán khai, ngu dốt, tin dị đoan, tàn bạo, bệnh
tật, thì chúng ta nên mừng. Có thể rằng mực sống thấp nhất ở các nước văn
minh không khác mực sống các dân tộc dã man bao nhiêu, nhưng ở trên
mực đó, có cả ngàn triệu người đạt tới một trình độ trí tuệ và luân lí cao rất
hiếm thấy trong các dân tộc cổ lỗ. Đôi khi mệt mỏi quá vì mọi sự bó buộc
của đời sống thành thị, chúng ta ước mơ những tục lệ tự nhiên mà ta tưởng
là giản dị; nhưng cuộc khủng hoảng lãng mạn [về tinh thần] đó qua rồi,
chúng ta hiểu rõ rằng đó chỉ là một phản ứng trốn tránh các nhiệm vụ trước
mắt của ta, và như nhiều cái mốt khác, sự lí tưởng hóa đời sống mọi rợ chỉ
là biểu lộ một cách vụng về sự thiếu thích ứng nhất thời và sự thiếu già dặn
về tinh thần. Người “mọi chất phác” dễ thương thật đấy nếu hắn không có
cái thói tệ hại lột một mảng da đầu của người đồng thời, nếu thân thể hắn
không đầy chí rận và cáu ghét. Và nếu người ta nghiên cứu các bộ lạc bán
khai hiện còn sống thì người ta nhận thấy rằng tử suất của trẻ con rất cao, hi
vọng sống được rất thấp; họ không dai sức, chạy không mau bằng ta, và dễ
mắc bệnh hơn ta
. Nếu sống lâu là một dấu hiệu tốt tỏ rằng con người
biết thích ứng với ngoại vật, thì cứ nhìn các bảng tử suất. cũng thấy rằng
loài người đã tiến bộ, vì đời sống trung bình của người da trắng ở Âu và Mĩ
đã tăng lên gấp ba trong ba thế kỉ gần đây
. Cách đây không lâu, một hội
nghị của bọn đô tùy đã bày tỏ nỗi ngại rằng đoàn thể của họ sẽ lâm nguy vì
càng ngày càng ít người chết
. Đoàn thể đó mà sợ thất nghiệp thì sự tiến
bộ quả là có thực.
Trong cuộc tranh luận giữa hai phe Tân và Cựu, không nhất định là phe
Cựu sẽ thắng. Bộ ta coi thường sự kiện này sao: Tại các quốc gia tân tiến
ngày nay, nạn đói đã bị tận diệt rồi, và từ nay, chỉ một nước cũng sản xuất
được đủ thực phẩm để ăn tới căng bụng ra mà vẫn còn dư để gởi cả chục
triệu tấn lúa qua những miền bất hạnh nữa? Khoa học đã thành công rực rỡ
trong việc chống mê tín dị đoan, chống thói ngu dân, thói kì thị tôn giáo, thì
chúng ta nên đánh đắm nó, hủy diệt nó không? Hoặc có nên hủy diệt kĩ
