văn minh khác, nhiều dân tộc khác thay phiên chúng ta. Mặt khác phương
Tây rất có thể vượng lên một lần nữa trong khi gắng sức để khỏi bị phương
Đông dào dạt sinh lực bỏ xa mình.
Chúng tôi đã nói rằng các nền văn minh lớn không hoàn toàn chết hẳn.
Có một số phát minh, chinh phục quí báu vẫn tồn tại sau mọi cuộc thăng
trầm, của các dân tộc: làm chủ được lửa và ánh sáng, chế tạo được bánh xe
và các dụng cụ căn bản khác, tạo ra ngôn ngữ, chữ viết, nghệ thuật, ca hát,
canh nông, chế độ gia đình, bổn phận làm cha, tổ chức xã hội, đạo đức và
tình bác ái, sau cùng dùng giáo dục để lưu lại những truyền thống của gia
đình, nòi giống cho đời sau. Đó là những yếu tố của văn mình này chuyển
qua một nền văn minh kác, những yếu tố đó vẫn luôn luôn tồn tại. Có thể
gọi chúng là những kết mạc (tissu conjonctid)
của lịch sử nhân loại.
Nếu giáo dục là sự truyền đạt văn minh thì nhất định là chúng ta đã tiến
bộ, không thể cãi được. Loài người không phải sinh ra là văn minh ngay;
mỗi thế hệ phải học lại nó, tiếp thu nó cho đời mình; sự truyền đạt đó mà
gián đoạn trong một thế kỉ thì nền văn minh sẽ chết và chúng ta sẽ trở lại
thành mọi rợ. Vậy công trình đáng kể nhất của thời đại chúng ta là chúng ta
đã gắng sức phổ biến giáo dục hơn mọi thời đại trước. Xưa kia các đại học
là một xa xỉ phẩm dành riêng cho nam giới của giai cấp ở không; ngày nay
trường đại học nhiều tới nỗi bất kì ai chịu lăn lóc trong các đại học ít lâu
cũng lượm được một bằng cấp. Có lẽ chúng ta không giỏi gì hơn hạng tinh
hoa của các thiên tài thượng cổ, nhưng chúng ta đã đưa cái mức trung bình
của kiến thức lên một trình độ cao hơn thời trước.
Phải non nớt như con nít mới trách các nhà giáo dục của ta chưa xóa bỏ
được hết mười ngàn năm lầm lẫn và tin dị đoan. Thí nghiệm
ta mới bắt đầu thôi mà; lại thêm tác dụng của nó có thể bị chậm lại vì sinh
suất cao của hạng người tích cực hoặc tiêu cực sống trong cảnh ngu dốt.
Nhưng nếu đứa trẻ nào cũng được đi học ít nhất là tới hồi hai mươi tuổi,
được thong thả vô các đại học, thư viện, viện bảo tàng chứa những bảo vật
tinh thần và nghệ thuật của nhân loại thì kết quả sẽ tốt đẹp biết bao. Chúng
ta không nên coi giáo dục là nhồi vào sọ trẻ một cách khó khăn từng chuỗi
