từ những nhà chứa của Quốc gia ở Assyrie thời thượng cổ, tới những “hộp
đêm” tại các thị trấn lớn Tây Âu và Mĩ thời nay. Theo Luther thì năm 1544,
ở Đại học Wittenberg, “bọn con gái bạo dạn chạy theo các sinh viên, từ
phòng này qua phòng khác, bất kì ở đâu để hiến họ tấm thân ngà ngọc mà
chẳng đòi hỏi gì hết”. Montaiglle (1533 – 1592) bảo rằng thời ông, loại
sách khiêu. dâm bán chạy như tôm tươi; sự vô luân ở thời chúng ta khác sự
vô luân ở thời Trùng Hưng của Anh về bản chất chứ không về cường độ;
tập Memoirs of a Woman of Pleasure (Bút kí của một người đàn bà trác
táng), tiểu thuyết của John Cleland mà cốt truyện là một loạt dài những
cảnh dâm đãng sống sượng, năm 1749 được hoan nghênh ra sao thì năm
1970 cũng vậy. Chúng ta đã biết rằng các nhà khảo cổ học đã khai quật
được những con thò lò ở chung quanh Ninive
; thời nào đàn ông và đàn
bà cũng ham đánh bạc. Và thời nào cũng vậy, con người thì bất lương,
chính quyền thì tham nhũng có lẽ thời nay còn kém thời trước. Ở châu Âu,
thế kỉ XVI, thứ văn chương phúng thích cũng bêu xấu bọn con buôn trâng
tráo bán các thức ăn pha hoặc hóa phẩm giả. Loài người không bao giờ
theo được Thập giới của Chúa
. Chúng ta đã biết Voltaire bảo lịch sử
trước hết là “một mớ tội lỗi, điên khùng và đau khổ” của nhân loại; Gibbon
cũng nghĩ vậy.
Chúng ta đừng quên rằng lịch sử người ta thường viết khác xa lịch sử
xảy ra thật: Sử gia ghi chép những gì đặc biệt vì cái đó mới khiến người ta
chú ý tới. Nếu trong các bộ sử, tất cả những người vô danh mà được chiếm
một số trang tương xứng với số đông của họ, thì chúng ta có được một đại
cương đúng hơn nhưng kém rực rỡ về quá khứ của nhân loại. Sau cái bề
mặt đậm màu sắc gồm nào là chiến tranh, chính trị, hoạn nạn, đau khổ, gian
dâm, li dị, giết chóc, tự tử, có hằng triệu gia đình êm ấm, vợ chồng hòa
thuận, hằng triệu đàn ông và đàn bà nhân từ âu yếm, vui về con cái mà
cũng khổ vì chúng. Cả trong lịch sử thành văn chúng ta được biết, cũng có
biết bao trường hợp hiền từ, cao thượng nữa, khiến chúng ta mặc dầu
không quên được thì cũng tha thứ được những trường hợp tội lỗi. Những cử
chỉ nhân từ cũng gần nhiều bằng những hành động tàn bạo trên chiến
