lệnh tàn sát ba ngàn đồng đảng của Caius. Sau đó, Marius cầm đầu giới bần
dân; nhưng rút lui khi thấy phong trào muốn hướng về cách mạng. Catilina
đề nghị hủy bỏ hết các món nợ, tổ chức một đạo quân cách mạng gồm các
“cùng dân”, nhưng ông ta thua tài hùng biện như dông tố của Cicéron, rồi
chết trong khi đấu tranh chống lại nhà nước (62 trước T.L.) sau năm năm
nội chiến. Marc Antoine làm bộ ủng hộ chính sách của César để thỏa mãn
tham vọng cùng những mạo hiểm riêng tư của ông; Octave đánh bại ông ta
ở Actium và thành lập chế độ “principat” (hoàng đế) trong hai trăm mười
năm (từ -30 tới 180), chế độ ấy duy trì cuộc “Thái bình La Mã” (Pax
Romana) giữa các giai cấp trong xã hội và các dân tộc sáp nhập vào đế
quốc.
Sau khi đế quốc phương Tây và tổ chức chính trị của nó sụp đổ (476),
tiếp theo là hai thế kỉ băng hoại, rồi tài sản lại lần lần được phục hưng, tái
tập trung, phần lớn ở trong tay các giáo chức đạo Ki Tô. Một phương diện
của cuộc Cải cách tôn giáo (thời Trung cổ) là chia lại tài sản bằng cách một
mặt chấm dứt ở Đức và Anh sự góp tiền cho Giáo hội La Mã, mặt khác thế
tục hóa các của cải, lợi tức của Giáo hội. Cách mạng Pháp gây những cuộc
nông dân bạo động và những tàn sát ở thành thị để tính chia lại tài sản một
cách chuyên hoành, nhưng hậu quả chung là của cải cùng đặc quyền chỉ
chuyển từ giai cấp quí tộc xuống giai cấp trung lưu hữu sản thôi. Từ 1933
đến 1952, rồi 1960 đến 1965, chính quyền Mĩ hai lần dùng lại phương pháp
hòa bình của Solon, đã chia tài sản lại một cách hòa dịu; có lẽ một vị nào
đó trong chính quyền đã chịu nghiên cứu sử! Giới đại tư sản Mĩ đã lớn
tiếng mạt sát nhưng sau cũng chịu khuất phục, để rồi lại tập trung tài sản
trở lại.
Tất cả những sự kiện lịch sử ấy cho ta rút ra được kết luận gì? Sự tập
trung tài sản có vẻ là một điều tự nhiên và không sao tránh được; để bù lại,
cứ lâu lâu, đều đều lại có một cuộc phân chia lại một phần tài sản, hoặc
bằng cách bạo động, hoặc bằng cách ôn hòa. Xét theo khía cạnh đó, thì lịch
sử kinh tế không khác gì trái tim của xã hội nó đập chậm chậm: trong thời
