quá khứ, có nhiều tân Quốc gia thành lập, trong khi nhiều quốc gia khác bị
tiêu diệt: rằng sẽ có những nền văn minh mới theo chế độ mục súc và canh
nông rồi lần lần phát triển nhờ thương mại và kĩ nghệ, mà cực thịnh nhờ tài
chánh; rằng các tư tưởng sẽ biến chuyển (như Vico và Comte
từ siêu nhiên tới hoang đường, sau cùng đạt tới khoa học; rằng đời sống
tinh thần gồm các lí thuyết, phát minh, phát kiến và nhiều lầm lẫn mới;
rằng các thế hệ trẻ sẽ phản kháng các thế hệ già rồi từ thái độ phản động
qua thái độ thích nghi và phản ứng; rằng các thí nghiệm trong khu vực luân
lí sẽ khiến truyền thống phải lung lay, nhưng lại làm cho những kẻ được
hưởng những thí nghiệm đó đâm ra hoảng sợ; và sau cùng, sự hấp dẫn của
cái gì mới mẻ sẽ lần lần bị thời gian làm nhạt, mờ đi, mà thời gian chẳng
coi trọng một cái gì cả.
Phải, về đại cương thì lịch sử trùng diễn vì bản tính con người thay đổi
chậm tới nỗi làm cho ta nghĩ tới các thời đại địa tầng; con người đã được
tạo hóa sinh ra để phản ứng – thời nào cũng y hệt nhau – với những hoàn
cảnh hoặc kích thích xuất hiện như nạn đói, sự nguy hiểm, hoặc ý muốn
truyền chủng. Tuy nhiên, trong một nền văn minh đã tiến hóa, nghĩa là đã
phức tạp, thì cá nhân này khác cá nhân khác, có tính cách độc nhất hơn là
trong một xã hội bán khai, và nhiều hoàn cảnh có những yếu tố mới mẻ
khiến cho cách phản ứng bẩm sinh phải thay đổi đi; tập tục phải lùi bước
mà tinh thần lí luận được phổ cập; cũng những nguyên nhân đó càng ngày
càng ít phát sinh ra những hậu quả đó. Tóm lại, không có gì chứng tỏ rằng
tương lai sẽ y hệt với quá khứ. Mỗi một năm mới là một cuộc mạo hiểm
mới.
Một số người thông minh đặc biệt, muốn tìm trong những cái bất thường
của lịch sử những qui luật lớn lao. Claude-Henri de Rouvroy, bá tước Saint-
Simon (1760-1825), nhà sáng lập chủ thuyết xã hội Pháp, chia quá khứ và
vị lai thành những thời đại “tổ chức” và “khủng hoảng” luân phiên nhau
xuất hiện:
“Luật phát triển của nhân loại… cho ta thấy hai trạng thái phân biệt và
luân phiên của xã hội: Một trạng thái mà chúng tôi gọi là trạng thái tổ chức,
