vực khác, chẳng hạn tiến bộ về kĩ thuật thì thụt lùi về mĩ thuật (trang
64).
2. Sau một thời gian ngắn thắng lợi, nền văn minh chiếm được vài khu
vực mới rồi, thì tới một thời đứng lại (như thủy triều khi đã đầy) và
con người chỉ khai thác những khu vực mới đó thôi (trang 67) như
triết học Trung Hoa ngưng lại sau thời Chiến Quốc, biền văn Trung
Hoa sau thời Lục Triều, thơ Trung Hoa sau đời Tống (thí dụ này của
chúng tôi).
3. Sức kháng cự của văn minh về phương diện tinh thần, ngay cả sức
kháng cự của một đất đai phì nhiêu không phải là vô cùng. Chiến tranh
mà trở đi trở lại trong một thời gian dài thì có thể làm cho đất chết và
văn minh bị tiêu diệt, như miền Mésopotamie giữa hai con sông Tigre
và Euphrate xưa rất văn minh (Ur, Babylone, Ninive), sau thành hoang
tàn ngày nay miền đó vẫn còn úng thủy, rất nghèo, (trang 69)
4. Do đó René Grousset cho rằng khi một nền văn minh chết đi thì là tại
nó đã tự hại nó. (trang 70). Như miền Mésopotamie kể trên. Một thí dụ
nữa là đế quốc La Mã suy tàn vì các nhà cầm quyền lạm dụng chính
sách chỉ huy, đánh thuế nặng quá, phá giá đồng bạc, dùng nhiều công
chức quá, quốc gia diệt sự tự do kinh doanh, các đại điền chủ nuốt lần
các tư sản nhỏ… (trang 89-90).
5. Không một giống người nào là thuần túy không lai, trừ vài bộ lạc cực
kì lạc hậu ở miền lịch đạo châu Phi, hoặc ở Bắc cực. Dù sao thì các
nền văn minh lớn đều do công lao hợp tác của nhiều giống người
(trang 71). Trường hợp điển hình nhất là văn minh Hi Lạp đã chịu ảnh
hưởng của các văn minh Crète, Mycène, Ai Cập, Mésopotamie.
6. Văn minh phát triển trước hết trên những miền hạ du nhiều phù sa
(như Ai Cập, Mésopotamie; hạ lưu sông Indus, sông Gange; sông
Hoàng Hà…); rồi trên các bán đảo, hải đảo hoặc miền duyên hải như
Hi Lạp, Phénicie, Nhật Bản.
7. Còn những miền đồng hoang và rừng rậm không có văn minh, không
phải vì dân chúng thuộc về những giống người thấp kém mà chỉ vì họ
