được hằng trăm ngàn người đọc để hưởng cái “thú khả ái” của triết lí, nó
tỏa vào cuộc nhân sinh ánh sáng của trí tuệ. Sự trường tồn của các tinh thần
sáng tác sau cuộc đào thải của thời gian đó là sự bất hủ xác thực nhất, quí
báu nhất.
Nhiều quốc gia chết đi. Có những miền xưa có dân cư, nay hóa ra khô
cằn hoặc chịu những cuộc tang thương khác. Con người phản ứng lại, thu
thập dụng cụ và kiến thức của mình, rồi di cư tới nơi khác, đem theo các
hồi kí, kỉ niệm. Nếu nền giáo dục mở rộng và đào sâu các hồi kí, kỉ niệm đó
thì tức là nền văn minh cũng di cư theo và lại tìm thấy một quốc gia ở một
nơi nào khác. Trong quốc gia mới này, con người không phải xây dựng lại
từ đầu, mà cũng không phải là không được giúp đỡ: các phương tiện giao
thông chuyên chở vẫn liên kết người ta với quốc gia cũ, mà cuống rốn đâu
phải đã bị cắt đứt hẳn. La Mã đem văn minh Hi Lạp vào cõi rồi truyền nó
qua Tây Âu; Mĩ đã được hưởng văn minh Âu châu và chuẩn bị để truyền
nó lại cho đời sau, bằng những phương tiện từ trước tới nay người ta không
ngờ tới.
Các nền văn minh là những thế hệ của tâm hồn nhân loại đấy. Sự sinh
thắng sự tử nhờ sự truyền chủng, thì một nền văn minh già cỗi cũng vậy, để
di sản lại cho kẻ kế thừa xa cách về thời gian và không gian. Trong khi
chúng tôi viết những hàng này thì thương mại, ấn loát, các dây điện, các
điện ba, các sứ giả vô hình trong không trung, đương kết những liên lạc
giữa các dân tộc, các nền văn minh, để giữ gìn cho mọi người những cái gì
mà mỗi người đã cống hiến được cho di sản của nhân loại.
Chú thích của người dịch
Để đọc giả tham khảo, chúng tôi xin tóm tắt lại dưới đây những thuật
tiến bộ sử gia Pháp René Gerousset đã trình bày trong cuốn Con người và
lịch sử nhân loại (Plon-1954):
1. Trong đời sống các xã hội loài người, nhiều khi chỉ tiến bộ về một
phương diện nào đó thôi mà phải chịu đau đớn thụt lùi về nhiều khu
