này, họ Trần lấp khoảng trống trên vùng sông nước hạ lưu ngoại biên. Đất
vùng Yên Tử, thời Tường Phù (1008-1016) vua Tống còn được nhà sư ở
đấy dâng bản đồ, được ban tên là Tử Y Động Uyên, giữa thế kỉ lại mang
tên Xử Châu cũng của Tống (An Nam chí lược),
nghĩa là không phải thuộc
họ Lí như ta có thể tưởng. Với những người ở ngoài tầm tay thì họ Lí kết
thông gia (họ Thân, họ Lương phía bắc, họ Lê cũ trên vùng châu Phong),
với những người trong tầm quyền lực thì Lí phong tước trong triều theo với
tương quan uy thế có sẵn ứng hợp với thời mới. Cho nên ta thấy trong quy
định thu thuế 1042, ngoài “quản giáp” có “chủ đô” (hương-ấp-quan theo Lê
Tắc) tham dự, mà thành phần này khi về phục vụ Lí chắc được gọi “quan
chức đô,” chỉ là hạng sai phái – như chứng tích nằm trong các lệnh về sau.
Các “tư gia” được người của Lí bỏ chủ ra phục dịch hẳn là thuộc
cấp cao, làm việc cho Lí mà không lãnh lương như Phan Huy Chú ghi
nhận. Tất nhiên không phải họ nhịn đói mà là lấy “lương” từ lãnh địa riêng
của họ. Đặt trong viễn tượng này, ta giải thích được tại sao Lê Văn Thịnh
đậu trong một kì thi chỉ lấy có một người (1075), được ngày nay tán tụng là
“trạng nguyên đầu tiên của nước Việt,” đúng ra chỉ là được lấy vào để dạy
ông vua 9 tuổi, “hầu vua học.” Ông bị kết tội âm mưu giết vua mà không bị
tru di tam/cửu tộc, hay ít ra là “lên ngựa gỗ,” “phơi xác chợ Đông/Tây”
theo luật pháp đương thời. Ta cũng không biết tại sao Mạc Hiển Tích (đậu
1086, đi sứ Chiêm 1094) được gán cho là dám ve cả bà Thái hậu (chỉ có thể
tương đương với bà Ỷ Lan) – sự việc chắc được nhớ lộn với của một ông
Thái sư quyền thế ở thế kỉ sau, lúc triều chính có một ông Phụ quốc họ
Ngô, một ông xử án họ Lê. Những người đó phạm tội tầy đình mà được
ngó lơ hoặc xử nhẹ, rõ ràng là còn có cả một thế lực quê gốc đằng sau. Họ
đến phục vụ Lí như liên kết với một thế lực mạnh, mới, thừa hưởng được
khung cảnh trật tự chung từ thời thuộc địa, có một quyền bính trung ương
mang tên cũ là Đại La, nay là Thăng Long. Ông hoàng đế điền chủ Lí có
binh lực lớn, có tay chân, lập được một tổ chức quân quyền đủ đàn áp
những thế lực nhỏ nhưng vì vướng víu với ruộng đất, nên chưa đủ khả năng
quản lí toàn cõi. Nhờ đứng ở vị trí cựu thủ phủ thuộc địa, ông trở thành một
