một lần – không phải chỉ vật phẩm mà còn là tinh hoa nhân lực, buộc Đại
Việt nhận chức toàn quyền Đạt Lỗ Hoa Xích để kiểm soát công việc trong
nước (1262). Người nhận chức đầu tiên là Nậu Lạt Đinh (1262-63). Các
toàn quyền này cũng như các sứ thần, tha hồ nhũng nhiễu “thác lệnh Hốt
Tất Liệt mà đòi ngọc lụa… giả hiệu Vân Nam Vương mà thu bạc vàng…”
(Hịch tướng sĩ)
khiến cho họ Trần thấy bị đe dọa không ngớt.
Trần không thể ngồi yên nên đã có lệnh tuyển lính, sắp xếp đội ngũ,
lập các đội quân địa phương (1261, 1267), chế tạo vũ khí, chiến thuyền, tập
trận trên sông Bạch Hạc, chặn đầu vào của kinh thành từ thượng nguồn.
Một năm trước khi chết, Trần Thủ Độ cũng còn đi kinh lí miền Lạng Sơn
(1263), một hướng tiến khác của quân địch. Thế nhưng với đòi hỏi vua
Trần phải sang chầu, đưa con cháu làm con tin, nạp sổ bộ, phú thuế, quân
dịch… (1267) đúng với quy chế dành cho các tập đoàn phụ thuộc ở sa mạc
thì Trần thấy bị đẩy lùi đến tận cùng. Phải nhận chức toàn quyền với một
người, một số nhóm nhỏ quyền lực thì Trần còn có thể chịu đựng, mua
chuộc, cách li để còn giữ một chừng mực độc lập, chứ không thể vì bị đe
dọa mà phải buông bỏ hết. Tuy nhiên Trần cũng phải nhường trong chừng
mực có thể được vào lúc Hốt Tất Liệt chiếm hết đất Nam Tống (1275-
1279), tăng thêm áp lực với sứ giả Lễ bộ Thượng thư Sài Thung hạch hỏi lễ
tiết, vặn vẹo lí do Thánh Tông không sang chầu (1279). Và tình thế không
cưỡng được đã phát sinh một nạn nhân đầu tiên trong hoàng tộc, và chuyển
hướng tâm ý của một danh tướng. Nhân Tông dựa vào điều trước kia
(1275) Nguyên hạ yêu sách chỉ đòi con em vào chầu nên cử chú họ là Trần
Di Ái sang (1281). Thế là có dịp cho Hốt Tất Liệt chuyển cả sứ bộ thành bộ
phận bản xứ quản lí Đại Việt với Di Ái làm An Nam Quốc vương, với Sài
Thung mang 1000 quân hộ tống đoàn bảo hộ Ti An Nam tuyên uý (1282).
Di Ái trốn về xứ nhưng cách xử trí của Nhân Tông cũng cho thấy sự thông
cảm: Nhân viên khác của sứ bộ không bị giết mà chỉ bị làm lính thường,
còn Di Ái thì làm lính Thiên Trường, nghĩa là lính-nhà! Ông vua đã hiểu
trước tình thế nên gởi đi một ông chú họ
chứ không phải chú ruột như Trần
